Genealogiosch blog 386

Siebenbürgen

Op 15 augustus 2019 is het 75 jaar geleden, dat Hans Bernd von Haeften (1905-1944) werd opgehangen in de Berlijnse gevangenis Plözensee. Eerder die dag had het Volksgerichtshof onder leiding van Roland Freisler (1893-1945) hem ter dood veroordeeld voor zijn betrokkenheid bij de mislukte samenzwering tegen Hitler van 20 juli 1944. Tijdens zijn ondervraging door Freisler was Hans-Bernd duidelijk in zijn mening over Hitler, die hij zag als de voltrekker van het kwade:

“Nach der Auffassung, die ich von der weltgeschichtlichen Rolle des Führers hatte, nämlich, dass er ein großer Vollstrecker des Bösen ist, war ich der Auffassung….“.

Hans Bernd von Haeften tijdens zijn proces, 15 augustus 1944

Hans Bernd werd om 20.15 uur opgehangen aan een vleeshaak met een pianosnaar, net als de overige ter dood veroordeelde samenzweerders, zo had Hitler dat bevolen. In 1947 liet een tante aan Barbara, de vrouw van Hans Bernd, weten hoe haar man zijn terechtstelling ondergaan had. Ze had dat gehoord van een onbekende officier, die getuige was van de terechtstelling:

“1947 erreichte mir noch eine tröstliche Nachricht mit dem Brief unserer Tante Gustel Kehl: Während eines Fliegerangriffs im August 1944 hatte sie im Bunker neben einem fremden Offizier gesessen. Dieser erzählte ihr, ohne unsere Verwandtschaft zu ahnen, dass er am 15. August als Zeuge bei der Hinrichtung von Männern des 20. Juli-Komplotts hatte zugegen sein müssen. Und dass er tief beeindruckt war von der Haltung – besser dem Halt – den zwei dieser Männer im Sterben hatten, und er nannte die Namen: von Haeften und Klamroth“.

De levensloop van Hans Bernd von Haeften en zijn gezin heb ik uitvoerig beschreven in de Genealogische blogs 158 en 159. Die ga ik hier niet herhalen, maar ik will wel aan een bepaalde periode uit het leven van Hans Bernd in dit Genealogische blog extra aandacht schenken om stil te staan bij het feit, dat hij 75 jaar geleden geëxecuteerd werd. Maar ook omdat in de betreffende periode uit zijn leven de reden te vinden is waarom Hans Bernd zich aangesloten heeft bij de weerstand tegen Hitler. Hoewel hij werkzaam was in de Duitse diplomatieke dienst, ontleende Hans Bernd zijn grote afkeur van Hitler aan religieuze en theologische argumenten. Hij werd zich daarvan bewust in de jaren 1937-1940 tijdens zijn stationering in Roemenië, waar hij op 20 november 1937 zijn werkzaamheden begon. Het viel hem in het begin niet mee in Boekarest. Hij vond de stad weliswaar mooi, maar Roemenië was zo anders als Oostenrijk, waar hij voordien werkte. Over Roemenië schreef hij aan zijn vrouw:

„Jedenfalls nicht Europa, - Balkan? Kaum; Asien zu unbestimmt, ungefähr so wie ich mir Turkestan vorstelle! Alles völlig anders,… also wie in den Kolonien, auch mit dem Reiz des Exotischen.“

In 1934 meldden Hans-Bernd en zijn vrouw Barbara zich aan als lid van de Bekennende Kirche, die een jaar eerder opgericht was door dominee Martin Niemöller (1892-1984) in Berlijn-Dahlem. Ze hadden resp. de rode lidmaatschapskaart nr. 456 en 457.

Martin Niemöller

Toen Hitler aan de macht gekomen was, dwong hij de protestantse kerken in Duitsland te fuseren tot de Deutsche Reichskirche, ook bekend als de Deutsche Evangelische Kirche. Als reactie hierop richtten Niemöller c.s. de Bekennende Kirche (de Belijdende Kerk) op. De leiders van de Bekennende Kirche, zoals Niemöller, Dietrich Bonhoefferen Karl Barth, hadden grote bezwaren tegen de nazi’s, die de totale controle over de mens wilden. In het Christendom komt die uiteindelijke souvereiniteit God toe. De voorgangers van de Bekennende Kirche wezen elk staatsingrijpen in geloofs- en theologische aangelegenheden van de hand. De kerk was geen orgaan van de staat. Zij waren voorstanders van een strikte scheiding tussen kerk en staat. Christus en de bijbel waren hun bronnen in het leven. Daarom is de Bekennende Kirche na de oorlog bekritiseerd omdat zij te weinig verzet zou hebben geboden tegen de Holocaust. Zowel Niemöller als Bonhoeffer waren vrienden van Hans Bernd. Door hen was hij zich extra gaan interesseren voor religie en theologie.

Op de Duitse Ambassade in Boekarest was Hans Bernd verantwoordelijk voor culturele zaken en aangelegenheden betreffende minderheden. Daardoor raakte hij betrokken bij het conflict tussen de kerken in Transsylvanië ( op z’n Duits: Siebenbürgen). In het gebioed Siebenbürgen, met als hoofgdstad Hermannstadt, woonde een omvangrijke Duitse minderheid. De kerk in Siebenbügen was nauw verbonden met de Deutsche Reichskirche, maar beschermde de culturele ervenis van de Duitse minderheid en behartigde haar belangen bij de Roemeense overheid, wat grote indruk maakte op Hans Bernd. Door het optreden van de nazi’s raakte de kerk in Siebenbürgen verdeeld en verzwakt. Hans Bernd verzette zich tegen de toenemende invloed van de nazi’s op de kerk in Siebenbürgen.

Hermannstadt

Dat leidde bij Hans Bernd tot een verwijdering van de Bekennende Kirche.  Hij was niet meer zo overtuigd van de strikte scheiding tussen kerk en staat. De kerk kon zich niet afzijdig houden van politieke ontwikkelingen, die leidden tot zoveel vernietiging van menselijk leven.

In september 1940 werd Hans Bernd naar Berlijn teruggeroepen, omdat de nazi’s op zijn post iemand wilden hebben die trouw was aan hun idealen. Hans Bernd was geen lid van de NSDAP en weigerde consequent lid te worden. Hij moest ook uit Boekarest weg, omdat de Gestapo hem dichter bij de hand wilde hebben. Hij was op de Duitse Ambassade de slimste van allen en daarom, volgens de Gestapo, een van de gevaarlijksten.

Terug in Duitsland ging hij weer werken voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken. In 1943 bepleitte hij, na een bezoek aan Roemenië, toch nog, dat Duitsland ook de orthodoxe kerken in Roemenië zou erkennen om daarmee te voorkomen, dat de Balkanlanden te veel in de Russische invloedsfeer zouden komen.

Zijn verwijdering van de Bekennende Kirche was een reden voor Hans Bernd zich aan te sluiten bij de Kreisauer Kreis en dus bij het actieve verzet tegen Hitler. De oorlog was geen gewone oorlog meer, maar een grote moordpartij, schreef hij aan een vriend. Hij was door zijn geloof ervan overtuigd geraakt, dat Hitler gestopt moest worden. Als gelovige kon hij niet langer aan de kant blijven staan. Een aanslag op de Führer, echter, wees hij, in tegenstelling tot zijn broer Werner, van de hand, omdat het derde van de Tien Geboden voor hem heilig was: Gij zult niet doden.

Hans Bernd was van mening, dat de mensen van het verzet Hitler moesten arresteren en hem voor de rechter moesten brengen. Hij accepteerde echter wel, dat anderen daarover anders dachten. In hun ogen zou Hitler alleen gestopt kunnen worden met een aanslag op zijn leven.

Op 20 juli 1944 zat Hans Bernd op een telefoontje van zijn broer Werner te wachten, wanneer de aanslag op Hitler geslaagd zou zijn. Hans Bernd zou in de nieuwe situatie de Duitse minister van Buitenlandse Zaken worden en vredesbesprekingen beginnen met de geallieerden. Zo ver is het nooit gekomen.

Hans Bernd von Haeften Haus in Sibiu

In 1997 legden Barbara von Haeften-Curtius, de weduwe van Hans Bernd, en hun zoon Dirk in het tegenwoordige Sibiu (vroeger Hermannstadt) de eerste steen van het Hans Bernd von Haeften Haus. In het gebouw is de Evangelische Akademie Siebenbürgen gevestigd. Dit centrum houdt zich bezig met eucumenische studies naar kerk en maatschappij. De akademie werd naar Hans Bernd vernoemd vanwege zijn verbindingen met Roemenië en zijn verzet tegen Hitler.

Tiel, 12 augustus 2019