Familiefoto's

Familiefoto's
Familiefoto's

dinsdag 31 december 2019

Genealogisch blog 414


Complot tegen Hitler

Met de afgelopen Kerst kreeg ik van mijn echtgenote het boek “Complot tegen Hitler, de mislukte aanslagen op de Führer” cadeau. Het boek is geschreven door Guido Knopp, een Duitse journalist en tv-maker, die bekendheid verwierf met zijn boeken en tv-series over Hitler-Duitsland. Ik kon niet wachten het boek te lezen, vooral omdat ik wilde weten wat Knopp te vertellen had over de deelname van de broers Werner en Hans Bernd von Haeften aan de aanslag van 20 juli 1944. En over de gevolgen van hun betrokkenheid voor hun familieleden na het mislukken van de aanslag.

Guido Knopp
Guido Knopp

De oorspronkelijke, Duitse titel van het boek is “Sie wolten Hitler töten”. Het boek verscheen in 2004 op de markt. De Nederlandse versie, die ik las, is van Uitgeverij Omniboek en dateert van 2008. In het boek beschrijft KloppHitler töten  hoe aanvankelijk bij een en later bij veel meer Duitsers het geweten in opstand kwam tegen de verschrikkingen en rechteloosheid, die de Nazi’s over Duitsland en de wereld uitstortten. Alle personen die bij de aanslagen op Hitler waren betrokken, waren het erover eens, dat de enige manier om de Nazi’s te stoppen de dood van Hitler was.

Het boek Complot tegen Hitler
Het boek Complot tegen Hitler

In 1938 was het de meubelmaker Georg Elser, die in z’n eentje zeer nauwgezet te werk ging om met een bomaanslag Hitler om het leven te brengen bij de jaarlijkse viering van diens mislukte coup van 1923 in de Bürgerbräukeller in München. Deze aanslag mislukte, omdat Hitler zijn geplande rede inkortte en vroegtijdig vertrok uit de Bürgerbräukeller. Het kostte de Nazi’s veel moeite te accepteren, dat slechts een man verantwoordelijk was voor deze aanslag. Ze wilden aanvankelijk het Duitse volk doen geloven, dat de aanslag het werk was van een omvangrijke groep terroristen, die gesteund werden door de Engelsen. Daarmee zouden Hitler en zijn trawanten een belangrijk motief hebben om ten oorlog te trekken.
In volgende hoofdstukken beschrijft Knopp met een vlotte pen de overige pogingen om Hitler uit de weg te ruimen als opmaat voor de aanslag door Claus Graf Schenk von Stauffenberg van 20 juli 1944. Voor Knopp is het duidelijk: na een aantal mislukkingen nam Von Stauffenberg de leiding van het verzet tegen Hitler op zich. Hij regelde de voorbereidingen, hij voerde nagenoeg in z’n eentje de aanslag uit en was daarna bij terugkomst in Berlijn de spil om wie de geplande staatgreep draaide. De andere “vrienden” hadden een weifelende en afwachtende houding en durfden geen beslissingen te nemen. Het boek wordt daardoor als het ware een verheerlijking van Von Stauffenberg.

Geen mogelijkheid voor een aanslag, Von Stauffenberg (geheel links) vlakbij Hitler op 15 juli 1944
Geen mogelijkheid voor een aanslag, Von Stauffenberg (geheel links) vlakbij Hitler op 15 juli 1944

Knopp heeft zijn boek verluchtigd met een groot aantal citaten van (kinderen en kleinkinderen van) de samenzweereders. Hij laat daarbij echter nooit weten wanneer en waarom iemand de geciteerde uitspraak deed. Bovendien komen tal van die citaten ook letterlijk in de tekst voor en vormen daardoor geen aanvulling op de tekst, maar zijn eerder overbodige herhalingen.
Knopp noemt Werner von Haeften in zijn boek voor het eerst op pagina 163, toen hij op de vroege ochtend van 20 juli 1944 op Von Stauffenberg stond te wachten op het vliegveld Rangsdorf bij Berlijn. In het verdere verloop van de beschrijving van de gebeurtenissen in de morgen van 20 juli 1944 doet Knopp het voorkomen, dat Von Stauffenberg bijna helemaal alleen de laatste voorbereidingen voor de aanslag trof. Maar de hulp van Werner von Haeften was voor Von Stauffenberg onontbeerlijk. Door zijn oorlogsverwondingen had hij absoluut hulp nodig bij het omkleden en bij het op scherp zetten van de bom.

Knopp gaat helemaal niet in op de vraag waarom Werner von Haeften als ordonanzofficier in dienst was getreden van Von Stauffenberg. De motieven van Werner von Haeften zijn leven in de waagschaal te stellen door mee te werken met Von Stauffenberg komen totaal niet uit de verf. Knopp informeert de lezer ook niet over de rol die Werner von Haeften gespeeld heeft na terugkeer in Berlijn. Het enige waar Knopp belangstelling voor heeft is het feit, dat Werner von Haeften voor zijn chef sprong, toen deze door een executiepeloton gefusilleerd werd. Door zijn benadering doet Knopp Werner von Haeften veel tekort.

 
Werner von Haeften



Hetzelfde kan gezegd worden over Hans Bernd von Haeften, de oudere broer van Werner. Knopp noemt hem in zijn boek als een van de niet-militaire samenzweerders en gaat verder niet in op de motieven van Hans Bernd von Haeften om deel te nemen aan het verzet tegen Hitler en welke rol hij daarin gespeeld heeft. Wel staat Knopp kort stil bij de uitspraak van Hans Bernd von Haeften tijdens diens proces na de mislukking van de aanslag, waarin hij tegenover bloedrechter Freisler verklaarde, dat Hitler de voltrekker van het kwaad in deze wereld was. Opvallend is wel, dat Knopp gebruik maakt van twee citaten van Jan von Haeften, de oudste zoon van Hans Bernd. In beide gevallen ging het over de vraag of het vermoorden van Hitler moreel en ethisch te verantwoorden was. De zeer gelovige Hans Bernd hield tot bijna op het laatst vast aan de Tien Geboden, waarin staat: Gij zult niet doden. Helaas stond er niet bij geschreven, zo vertelde Jan von Haeften, behalve als het een dictator betrof.

Hans Bernd von Haeften tijdens diens proces
Hans Bernd von Haeften tijdens diens proces

Ook bij de beschrijving van de wraak van het Naziregime jegens de echtnotes en kinderen van de samenzweerders vliegt Knopp enigszins uit de bocht. Hij beschrijft uitvoerig de rol die gevangenisdominee Harald Poelchau speelde voor de samenzweerders in de verschillende gevangenissen, hoe hij hen voorzag van eten en nieuws van buiten en hen hielp in hun laatste uren. Ook voor de vrouwen van de samenzweerders was Poelchau een steun en toeverlaat. Hij hielp hen haar tijd in gevangenschap door te komen, terwijl ze verteerd werden door onzekerheid over het lot van haar mannen en kinderen. Reinhilde von Hardenberg omschreef Poelchau als koel en beheerst, aldus Knopp, terwijl hij eraan voorbij ging waarom zij gevangen was gezet. Haar vader was een vooraanstaand lid van het verzet tegen Hitler en zij was zijn secretaresse, maar, belangrijker nog, zij was de verloofde van Werner von Haeften.
 
Werner von Haeften en Reinhilde von Hardenberg
Werner von Haeften en Reinhilde von Hardenberg

Ook Barbara von Haeften, de echtgenote van Hans Bernd, komt er in het boek van Knopp bekaaid vanaf, terwijl ze toch twee boekjes heeft geschreven over haar leven met Hans Bernd en over de verschrikkingen, die zij en haar kinderen moesten ondergaan na 20 juli 1944 en na de oorlog. De boekjes van Barbara von Haeften heeft Knopp niet eens in zijn literatuurlijst opgenomen, terwijl hij er wel naar verwijst in de tekst van zijn boek.
Wat ik hier vermeld over de gebroeders Von Haeften kan ook gezegd worden van de andere “vrienden”. Knopp gaat in zijn boek systematisch voorbij aan hun achtergronden en motieven. Alleen de persoon van Von Strauffenberg komt goed uit de verf. Bij alle andere betrokkenen laat Knopp het vaak alleen bij het noemen van hun naam. Knopp vermeldt met geen woord, dat de terreur van Hitler zich na 20 juli 1944 vooral richtte op het Duitse volk zelf. In het laatste jaar van de Tweedewereldoorlog kwamen meer Duitsers om dan in de jaren van het begin van de oorlog
Het boek van Klopp is, mede door de vlotte schrijfstijl, uitermate geschikt voor iemand die voor het eerst op zoek is naar de feiten omtrent de aanslag van 20 juli 1944. Voor wie de historische, militaire en politieke achtergronden en de motieven van de betrokkenen wil weten is het boek een teleurstelling vanwege de oppervlakkigheid. Er is in het boek van Knopp sprake van dezelfde oppervlakkigheid als in de film Valkyre met Tom Cruise in de hoofdrol. Je zou haast de indruk krijgen, dat een deel van het boek de basis heeft gevormd voor het script van de film.

Tiel, 31 december 2019