Complot tegen Hitler
Met de afgelopen Kerst kreeg ik
van mijn echtgenote het boek “Complot tegen Hitler, de mislukte aanslagen op de
Führer” cadeau. Het boek is geschreven door Guido Knopp, een Duitse
journalist en tv-maker, die bekendheid verwierf met zijn boeken en tv-series
over Hitler-Duitsland. Ik kon niet wachten het boek te lezen, vooral omdat ik
wilde weten wat Knopp te vertellen had over de deelname van de broers Werner en
Hans Bernd von Haeften aan de aanslag van 20 juli 1944. En over de gevolgen van
hun betrokkenheid voor hun familieleden na het mislukken van de aanslag.
 |
|
Guido Knopp
|
De oorspronkelijke, Duitse titel
van het boek is “Sie wolten Hitler töten”. Het boek verscheen in 2004 op de
markt. De Nederlandse versie, die ik las, is van Uitgeverij Omniboek en dateert
van 2008. In het boek beschrijft Klopp hoe aanvankelijk bij een en
later bij veel meer Duitsers het geweten in opstand kwam tegen de
verschrikkingen en rechteloosheid, die de Nazi’s over Duitsland en de wereld
uitstortten. Alle personen die bij de aanslagen op Hitler waren betrokken,
waren het erover eens, dat de enige manier om de Nazi’s te stoppen de dood van
Hitler was.
 |
|
Het boek Complot
tegen Hitler
|
In 1938 was het de meubelmaker
Georg Elser, die in z’n eentje zeer nauwgezet te werk ging om met een
bomaanslag Hitler om het leven te brengen bij de jaarlijkse viering van diens
mislukte coup van 1923 in de Bürgerbräukeller in München. Deze aanslag
mislukte, omdat Hitler zijn geplande rede inkortte en vroegtijdig vertrok uit
de Bürgerbräukeller. Het kostte de Nazi’s veel moeite te accepteren, dat
slechts een man verantwoordelijk was voor deze aanslag. Ze wilden aanvankelijk
het Duitse volk doen geloven, dat de aanslag het werk was van een omvangrijke groep
terroristen, die gesteund werden door de Engelsen. Daarmee zouden Hitler en
zijn trawanten een belangrijk motief hebben om ten oorlog te trekken.
In volgende hoofdstukken
beschrijft Knopp met een vlotte pen de overige pogingen om Hitler uit de weg te
ruimen als opmaat voor de aanslag door Claus Graf Schenk von Stauffenberg van
20 juli 1944. Voor Knopp is het duidelijk: na een aantal mislukkingen nam Von
Stauffenberg de leiding van het verzet tegen Hitler op zich. Hij regelde de
voorbereidingen, hij voerde nagenoeg in z’n eentje de aanslag uit en was daarna
bij terugkomst in Berlijn de spil om wie de geplande staatgreep draaide. De
andere “vrienden” hadden een weifelende en afwachtende houding en durfden geen
beslissingen te nemen. Het boek wordt daardoor als het ware een verheerlijking
van Von Stauffenberg.
 |
|
Geen mogelijkheid
voor een aanslag, Von Stauffenberg (geheel links) vlakbij Hitler op 15 juli
1944
|
Knopp heeft zijn boek verluchtigd
met een groot aantal citaten van (kinderen en kleinkinderen van) de
samenzweereders. Hij laat daarbij echter nooit weten wanneer en waarom iemand
de geciteerde uitspraak deed. Bovendien komen tal van die citaten ook
letterlijk in de tekst voor en vormen daardoor geen aanvulling op de tekst,
maar zijn eerder overbodige herhalingen.
Knopp noemt Werner von Haeften in
zijn boek voor het eerst op pagina 163, toen hij op de vroege ochtend van 20
juli 1944 op Von Stauffenberg stond te wachten op het vliegveld Rangsdorf bij
Berlijn. In het verdere verloop van de beschrijving van de gebeurtenissen in de
morgen van 20 juli 1944 doet Knopp het voorkomen, dat Von Stauffenberg bijna
helemaal alleen de laatste voorbereidingen voor de aanslag trof. Maar de hulp
van Werner von Haeften was voor Von Stauffenberg onontbeerlijk. Door zijn
oorlogsverwondingen had hij absoluut hulp nodig bij het omkleden en bij het op
scherp zetten van de bom.
Knopp gaat helemaal niet in op de
vraag waarom Werner von Haeften als ordonanzofficier in dienst was getreden van
Von Stauffenberg. De motieven van Werner von Haeften zijn leven in de
waagschaal te stellen door mee te werken met Von Stauffenberg komen totaal niet
uit de verf. Knopp informeert de lezer ook niet over de rol die Werner von
Haeften gespeeld heeft na terugkeer in Berlijn. Het enige waar Knopp
belangstelling voor heeft is het feit, dat Werner von Haeften voor zijn chef
sprong, toen deze door een executiepeloton gefusilleerd werd. Door zijn
benadering doet Knopp Werner von Haeften veel tekort.
 |
|
Werner von
Haeften
|
Hetzelfde kan gezegd worden over
Hans Bernd von Haeften, de oudere broer van Werner. Knopp noemt hem in zijn
boek als een van de niet-militaire samenzweerders en gaat verder niet in op de
motieven van Hans Bernd von Haeften om deel te nemen aan het verzet tegen
Hitler en welke rol hij daarin gespeeld heeft. Wel staat Knopp kort stil bij de
uitspraak van Hans Bernd von Haeften tijdens diens proces na de mislukking van
de aanslag, waarin hij tegenover bloedrechter Freisler verklaarde, dat Hitler
de voltrekker van het kwaad in deze wereld was. Opvallend is wel, dat Knopp
gebruik maakt van twee citaten van Jan von Haeften, de oudste zoon van Hans
Bernd. In beide gevallen ging het over de vraag of het vermoorden van Hitler
moreel en ethisch te verantwoorden was. De zeer gelovige Hans Bernd hield tot
bijna op het laatst vast aan de Tien Geboden, waarin staat: Gij zult niet
doden. Helaas stond er niet bij geschreven, zo vertelde Jan von Haeften,
behalve als het een dictator betrof.
 |
|
Hans Bernd von
Haeften tijdens diens proces
|
Ook bij de beschrijving van de
wraak van het Naziregime jegens de echtnotes en kinderen van de samenzweerders
vliegt Knopp enigszins uit de bocht. Hij beschrijft uitvoerig de rol die
gevangenisdominee Harald Poelchau speelde voor de samenzweerders in de verschillende
gevangenissen, hoe hij hen voorzag van eten en nieuws van buiten en hen hielp
in hun laatste uren. Ook voor de vrouwen van de samenzweerders was Poelchau een
steun en toeverlaat. Hij hielp hen haar tijd in gevangenschap door te komen,
terwijl ze verteerd werden door onzekerheid over het lot van haar mannen en
kinderen. Reinhilde von Hardenberg omschreef Poelchau als koel en beheerst,
aldus Knopp, terwijl hij eraan voorbij ging waarom zij gevangen was gezet. Haar
vader was een vooraanstaand lid van het verzet tegen Hitler en zij was zijn
secretaresse, maar, belangrijker nog, zij was de verloofde van Werner von
Haeften.
 |
|
Werner von
Haeften en Reinhilde von Hardenberg
|
Ook Barbara von Haeften, de
echtgenote van Hans Bernd, komt er in het boek van Knopp bekaaid vanaf, terwijl
ze toch twee boekjes heeft geschreven over haar leven met Hans Bernd en over de
verschrikkingen, die zij en haar kinderen moesten ondergaan na 20 juli 1944 en
na de oorlog. De boekjes van Barbara von Haeften heeft Knopp niet eens in zijn
literatuurlijst opgenomen, terwijl hij er wel naar verwijst in de tekst van
zijn boek.
Wat ik hier vermeld over de
gebroeders Von Haeften kan ook gezegd worden van de andere “vrienden”. Knopp
gaat in zijn boek systematisch voorbij aan hun achtergronden en motieven.
Alleen de persoon van Von Strauffenberg komt goed uit de verf. Bij alle andere
betrokkenen laat Knopp het vaak alleen bij het noemen van hun naam. Knopp
vermeldt met geen woord, dat de terreur van Hitler zich na 20 juli 1944 vooral
richtte op het Duitse volk zelf. In het laatste jaar van de Tweedewereldoorlog
kwamen meer Duitsers om dan in de jaren van het begin van de oorlog
Het boek van Klopp is, mede door
de vlotte schrijfstijl, uitermate geschikt voor iemand die voor het eerst op
zoek is naar de feiten omtrent de aanslag van 20 juli 1944. Voor wie de historische,
militaire en politieke achtergronden en de motieven van de betrokkenen wil
weten is het boek een teleurstelling vanwege de oppervlakkigheid. Er is in het
boek van Knopp sprake van dezelfde oppervlakkigheid als in de film Valkyre met
Tom Cruise in de hoofdrol. Je zou haast de indruk krijgen, dat een deel van het
boek de basis heeft gevormd voor het script van de film.
Tiel, 31 december 2019