Genealogisch blog 576

Buitengewoon vroom gezin

Van een bevriend familielid, dat ook zeer nauw betrokken is bij de genealogie van de familie Van Haeften, kreeg ik kortgeleden een link doorgestuurd naar het artikel “Religieuze kunst als verzet en troost in de Tachtigjarige Oorlog” door Evelyne Verheggen. Het artikel, verschenen in het meinummer van dit jaar van het blad “Volkskunde”, een Belgisch tijdschrift over de cultuur van het dagelijks leven, boeide me van de eerste tot de laatste letter, te meer omdat het artikel verrijkt was met een mij volslagen onbekende afbeeldingen van leden van de familie Van Haeften, die in de 16^e en 17^e eeuw in Utrecht woonden. De afbeeldingen waren van schilderijen, die in particulier bezit zijn.

Evelyne Verheggen

Evelyne Verheggen studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Leiden. Zij promoveerde in 2006 aan de Radboud Universiteit van Nijmegen op het proefschrift “Beelden voor passie en hartstocht. Bid- en devotieprenten in de Noordelijke Nederlanden, 17de en 18de eeuw”. Zij heeft veel gepubliceerd over devotieprenten, reliekverering en over de inrichting van kerken. Sinds 2016 is zij ook verbonden aan de Universiteit van Antwerpen als docent. Ze is vaak betrokken bij religieuze tentoonstellingen.

De afbeelding, die hier in het spotlight staat, is van een tot nu toe onbekend schilderij uit 1613, waarop het gezin van zijdenlakenkoopman Anthoni van Haeften (157-1645) en zijn tweede vrouw Anna Jacoba van der Meer (1563-1629) is afgebeeld rond de gekruisigde Christus. Wie het schilderij gemaakt heeft is niet bekend. De naam van de Utrechtse schilder is weggepoetst, vermoedelijk uit angst voor represailles door reformatorische stadsgenoten. Het doek is wel gedateerd.

Het gezin van Anthoni van Haeften rond de gekruisigde Christus (foto: Marc Bolsius)

Het is niet uit te sluiten, dat de Utrechtse portrettist Paulus Moreelse (1571-1638) en de Utrechtse kunstschilder Abraham Bloemaert (1566-1651) betrokken waren bij de totstandkoming van het schilderij dan wel de makers waren.

Onder het kruisbeeld bevindt zich het alliantiewapen van de families Van Haeften en Van der Meer. Anthoni van Haeften zit links van het kruisbeeld, zijn tweede echtgenote Anna Jacoba van der Meer is rechts daarvan afgebeeld. Beiden hebben de handen gevouwen in aanbidding voor de gekruisigde Christus. Zowel Anthoni als Anna Jacoba kijken de toeschouwer aan. Rechts (voor de kijker links) van Anna Jacoba bevindt zich een groep mensen, die terugkeren van het graf van Christus met daarachter de skyline van Jerusalem. Misschien is dit een verwijzing van een bedevaart naar Jerusalem, die de familie gemaakt heeft. Over het vrome leven van Anthoni heb ik geschreven in Genealogisch blog 359 van 10 april 2019.

Geheel links op het schilderij, half achter de staande monnik, is zoontje Jan, het oudste kind van Anthoni en Anna Jacoba, afgebeeld. De kleine Jan overleed op 29 mei 1583, de dag van zijn geboorte. De monnik is niemand minder dan Jacobus van Haeften, die beter bekend is als Dom Benedictus Haeftenus. Over hem gaat onder meer mijn Genealogisch blog 307 van 2 augustus 2018.

Tussen de monnik Dom Benedictus en Anthoni van Haeften staat Josina of Joostgen, een dochter van Anthoni uit zijn eerste huwelijk met Johanna (roepnaam Jannetje) van Mynden. Joostgen werd op 20 juni 1580 geboren in Utrecht. Korte tijd later overleed haar moeder aan de gevolgen van de zwangerschap. Joostgen deed op 4 augustus 1609, tegelijk met haar beide half zussen Johanna en Elisabeth, haar professie bij de Victorijnen van het klooster Blijdenberg in Mechelen. Ik schreef over deze zussen als kanunnikessen al in Genealogisch Blog 306 van 30 juli 2018.

In haar artikel oppert Evelyne Verheggen, dat Johanna en Elisabeth, de halfzussen van Joostgen, mogelijk een tweeling vormen. Dat is volgens mij niet juist: Johanna werd geboren op 4 maart 1585 en Elisabeth op 28 februari 1586. Moeder Anna Jacoba raakt zeer kort na de geboorte van Johanna weer in verwachting. Vermoedelijk kozen de drie dames voor het maagdelijke kloosterleven in de Zuidelijke Nederlanden, omdat in Vlaanderen kloosters en begijnhoven in de 17^e eeuw een periode van bloei kenden. Haar intreden kan ook gezien worden als stil protest tegen de reformatie in de Noordelijke Nederlanden. Er waren echter ook “maagdelijke bruiden van Christus” die ervoor kozen in de Noordelijke Nederlanden te blijven. Speelde geld een rol?

Naast de beide nonnen is op het schilderij geheel rechts de jongste dochter van Anthoni van Haeften en Anna Jacoba van der Meer afgebeeld. Zij heette Maria en kwam ter wereld op 17 augustus 1587. Maria ging niet het klooster in, maar trad in Amersfoort op 26 augustus 1610 in het huwelijk met de advocaat mr. Pieter Schade (van Westrum). Dit paar kreeg negen kinderen, van wie zoon Pieter (1613-1665) priester werd. Het schilderij met het gezin van Anthoni van Haeften is in bezit van nakomelingen van Pieter Schade en Maria van Haeften.

Opvallend op het schilderij is, dat ook dochter Maria, net als haar ouders, de toeschouwer aankijkt. De andere personen, hebben hun handen gevouwen alsof ze Christus aan het kruis aanbidden. Dom Benedictus en zijn drie zussen kijken devoot voor zich uit, maar niet naar de toeschouwer.

In het begin van de Tachtigjarige oorlog trokken de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden gezamenlijk op tegen de Spaanse overheersing. Dat veranderde na 1576, omdat de Reformatie in de Noordelijke Nederlanden vaste voet aan de grond kreeg en in het Zuiden niet. Vanaf 1580 was het in de Noordelijke Nederlanden officieel verboden in het openbaar de katholieke godsdienst uit te oefenen. Tot aan het 12-jarig Bestand handhaafde de gereformeerde overheid in de Noordelijke Nederlanden deze bepaling niet echt. Kloosters en kapittels konden hun activiteiten voortzetten. In Utrecht, waar zo’n 30% van de bevolking het katholieke geloof trouw was gebleven, bestond de katholieke hiërarchie nog.

Na het 12-jarig Bestand verhardden de standpunten: het was voor katholieken niet meer mogelijk een bestuursfunctie uit te oefenen. Dat leidde tot weerstand vanuit de katholieke hoek, vaak ondergronds. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontleende zijn identiteit niet aan de cultuurgeschiedenis, maar aan de godsdienst. Dat leidde tot de Gouden Eeuw, de Republiek was het gidsland in de wereld. Het was echter niet alleen rozengeur en maneschijn. De Republiek moest tal van oorlogen uitvechten

Vermogende katholieken uit de Noordelijke Nederlanden gaven hun protest tegen de reformatie vooral vorm door zowel in de Noordelijke als in de Zuidelijke Nederlanden kunstzinnige geloofsuitingen financieel mogelijk te maken. Met de beeldenstorm hadden de gereformeerden alle kerkelijke kunst en heiligenbeelden in de ban gedaan, terwijl de katholieken die juist een belangrijke aanvulling vonden op het geschreven woord.

Tegen deze achtergrond moet het familieportret van het gezin van Anthoni van Haeften gezien worden. Als zijdelakenkoopman had Anthoni een aanzienlijk vermogen opgebouwd. Hij was in de Utrechtse gemeenschap een geziene figuur. Het klooster van Affligem, waar zoon Jacobus was ingetreden en tot prior was opgeklommen, en de priorij van Blijdenberg in Mechelen, waar drie van zijn dochters hun intrede hadden gedaan, werden rijkelijk begiftigd met geld, landerijen, altaarstukken en gebrandschilderde ramen.

Monstrans

Maar ook de kerken in Utrecht deelden rijkelijk in de vrijgevigheid van Anthoni en zijn vrouw. Het mooiste voorbeeld van hun gulle vrijgevigheid vormt een verguld zilveren monstrans, die in de Domstad gemaakt is. Naast de heilige Willibrord en Bonifatius zijn op de monstrans de patroonheiligen van het echtpaar afgebeeld. Onder het kruis en het baldakijn staat de Maagd Maria met een stralenkrans. In de voet van de monstrans is het alliantiewapen van Anthoni en Anna Jacoba aangebracht met de inscriptie

“Anthonius van Haeften et Anna de Meere conjuges dono dederunt 1629.”

Aan welke Utrechtse kerk het echtpaar de monstrans geschonken heeft is niet bekend. De monstrans behoort tegenwoordig tot de collectie van Museum Catharijneconvent in Utrecht. Het is opvallend, dat Anthoni en Anna Jacoba de monstrans geschonken hebben in 1629, het sterfjaar van Anna Jacoba. Onduidelijk is of de monstrans geschonken is voor of na het overlijden van Anna Jacoba.

Met zijn verfraaiingen van het klooster van Affligem en zijn spirituele prentenboekjes heeft Dom Benedictus Haeftenus geschiedenis geschreven (al was hij in de Noordelijke Nederlanden nauwelijks bekend), niet in de laatste plaats door zijn samenwerking met bekende kunstenaar als Peter Paul Rubens (1577-1640) en vele anderen. 

Omdat zoon Jacobus het klooster inging, kregen Antoni van Haeften en Anna Jacoba van der Meer geen mannelijke nakomelingen. Dat betekende het einde van hun tak van de familie Van Haeften.

 

Tiel 22 oktober 2021