Genealogisch blog 585

 

Woede

Enkele dagen geleden las ik in het Auschwitz Bulletin van september van dit jaar, waarin speciale aandacht voor de recente onthulling van het Namenmonument in Amsterdam, een interview, dat Bertje Leuw had met Emile Swaab. In het interview vertelde Emile Swaab vooral over de oorlogsgeschiedenis van zijn vader, een geschiedenis die Emile sinds kort tracht te reconstrueren. Wat Emile Swaab in het interview over zijn vader vertelde riep bij mij de herinnering op aan mijn eigen vader en hoe hij de Tweede Wereldoorlog en de tijd daarna heeft beleefd. Waarom, vertel ik later in dit Genealogisch blog.

Benjamin Jacques (Ben) Swaab werd geboren in Amsterdam op 18 juli 1915. Zijn vader was Philip Swaab, fluitist bij het Residentie Orkest, en zijn moeder heette Aaltje Stern, zij was een begaafd pianiste. Negen jaar later kregen Philip en Aaltje nog een zoon, die zij Jacques noemden.

Aaltje Stern en Philip Swaab en hun zoon Jacques

Ben Swaab volgde op het Haagse conservatorium de opleiding tot operazanger. Hij zong als tenor in operettes en revues en behoorde onder meer tot het opera-ensemble “Marbeh”’, dat in 1952 optrad met de sopraan Marijke van der Lugt (1919-1989). Ook werkte hij samen met Fien de la Mar en Heintje Davids. Ben heeft solo enkele platen opgenomen. Na de oorlog manifesteerde Ben zich vooral als succesvol koordirigent. In 1989 leidde hij “Eine Nacht in Venedig” van Joh. Strauss in de uitvoering van Operettevereniging Door Eendracht Sterk (ODES) in de Prins Willem Alexanderzaal in het Nederlands Congresgebouw in zijn woonplaats. Naast zijn muzikale activiteiten, werkte Ben na de oorlog als ambtenaar bij het Ministerie Van Oorlog om de kost te verdienen.

In zijn jeugd heeft Ben een paar maanden met zijn ouders op de Linnaeuskade in de Amsterdamse Watergraafsmeer gewoond. Daarna was zijn domicilie eigenlijk altijd ’s Gravenhage.

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog kreeg Ben verkering met de niet-Joodse Dora Honig. De vader van Dora was juist lid geworden van de NSB en was zeer gekant tegen een eventueel huwelijk van zijn dochter met de Joodse Ben. Hij liet zijn dochter duidelijk weten:

“Geen Joden in de familie”.

Dora trok zich niets aan van haar vader en ging in ’s Gravenhage samenwonen met Ben.

Op 8 maart 1939 traden Ben en Dora, die ter wereld kwam op 18 juli 1915, in ’s Gravenhage in het huwelijk. Nog geen jaar later kwam hun enige zoon ter wereld. In de meest katholieke wijk van ’s Gravenhage, waar het gezin woonde, vond alledaags antisemitisme plaats, meestal in de vorm van schelden.

Er zijn aanwijzingen, dat Ben betrokken is geweest bij het verzet door onderduikadressen te regelen. In 1944 vielen twee Duitse soldaten de woning van Ben en Dora binnen. Ze kwamen Ben halen, maar waar ze ook zochten, ze vonden hem niet. Ben was al ondergedoken in een huis waar nota bene een Duitse officier was ingekwartierd. Eind 1944 keerde Ben, met een nieuw, maar vals persoonsbewijs, onder de schuilnaam A. de Lange terug uit zijn onderduik.

In de hongerwinter ging het hele gezin op de fiets zonder banden naar het Oosten van het land op zoek naar voedsel. Een barre tocht. De angst sloeg ze om het hart, toen ze langs Duitsers moesten, die met hun mitrailleurs in de aanslag, in schuttersputjes zaten. Ze klopten aan bij gastvrije, aardige boeren, maar ook bij minder vrijgevige boeren, die inhalig waren.

Wat Emile Swaab in de bovenstaande passage vertelde over de voedseltochten van zijn ouders deed mij herinneren aan het geromantiseerde verhaal van Hansine’s IJsselvaart dat mijn vader geschreven heeft over de voedseltochten, die mijn moeder in de Hongerwinter maakte om aan eten te komen voor haar familie. Het verhaal van de tochten van Hansine kende een droevig einde.

Monument bij de Woeste Hoeve

Op de terugweg naar huis was het gezin van Ben Swaab getuige van de aanslag op Rauter door het verzet bij de Woeste Hoeve op 7 maart 1945. Rauter raakte ernstig gewond. Twee Duitsers kwamen om. Door het hele land werden als represaille 117 willekeurige mensen geëxecuteerd.

De voedseltocht van Ben en zijn gezin liep goed af, die van Hansine niet.

Eind juli 1944 vond Ben een baan bij het Centraal Bureau voor de Statistiek in ’s Gravenhage. Hij kende toen geen angst. Vlak voor hun deportatie in 1942 bezocht Ben zijn ouders en broertje Jacques. Hij adviseerde Jacques nadrukkelijk met hem onder te duiken, maar Jacques wilde bij zijn ouders blijven. Jacques en zijn ouders werden in het najaar van 1942 opgepakt en kwamen op 28 november van dat jaar aan in Westerbork. Op 8 december 1942 volgde transport naar Auschwitz, waar de nazi’s de ouders van Jacques direct na aankomst vermoorden. Jacques zelf mocht nog even in leven blijven. Hij werd op 28 februari 1943 vergast. Ben was de enige van het gezin, die de oorlog overleefde.

Jacques Swaab 1924

Na de oorlog leed Ben Swaab aan vreselijke nachtmerries en heftige woedeaanvallen. Veel huisraad moest eraan geloven. Psychotherapie baatte niet. Toen haar zoon twaalf jaar was, verliet Dora het huis. De officiële ontbinding van het huwelijk tussen Benjamin Swaab en Dora Honig werd echter pas op 18 juni 1955 uitgesproken. Doordat ze gescheiden leefden verbeterde de relatie wel tussen Ben en Dora.

De beschrijvingen van de naoorlogse, heftige woedeaanvallen van Benjamin Swaab riepen bij mij herinneringen op aan de boosheid, die mijn vader, Albert Welling, tot vele jaren na de oorlog heeft gehad. Hoewel hij niet smeet met huisraad, was hij er toch enorm kwaad over, dat hij een paar keer heeft moeten onderduiken en daardoor zijn werk als beginnend journalist niet kon doen en niet kon genieten van het samenzijn met mijn moeder. De angst opgepakt te worden en in Duitsland te moeten werken had een verlammende invloed op hem. Zoals hij het zelf altijd verwoordde:

“De Moffen hebben mijn jeugd gestolen”.

Na de oorlog vond Benjamin Swaab werk op het Ministerie van Oorlog, zoals het huidige Ministerie van Defensie voor 1959 werd genoemd. Wanneer hij zich overgaf aan zijn grote passie, het dirigeren van koren, kon hij zijn woede over hetgeen hem in de oorlog was overkomen helemaal vergeten. Hij bouwde een grote reputatie op met het dirigeren van koren..

In 1958 trouwde Benjamin Swaab voor de tweede keer, nu met Alida Jacoba Koelee, die in ’s Gravenhage geboren was op 19 juni 1912. Alida Jacoba was eerder getrouwd met Anton Wouter Dop, van wie ze officieel op 17 december 1946 scheidde. Met Alida Jacoba heeft Ben nog bijna 40 jaar samengeleefd tot zij op 83-jarige leeftijd overleed op 24 november 1995.

Aan het leven van Benjamin Jacques Swaab kwam een einde op 18 februari 2010. Hij was toen 94 jaar oud.

 

Tiel, 26 november 2021