Genealogisch blog 618

 

Boekenverkoper

De Amsterdamse Transvaalbuurt kwam vanaf 1901 in ontwikkeling. Architect H.P. Berlage (1856-1934) ontwierp het stedenbouwkundig plan met rechte en gebogen straten en enkele pleinen en plantsoenen. Een aantal woningbouwverenigingen sloeg de handen in een om huizen in de stijl van de Amsterdamse School te bouwen van goede kwaliteit voor mensen een smalle beurs, die afkomstig waren uit de saneringswijken Uilenburg en Marken in het Centrum van de stad. De gemeente had ruim 40% van de woningen op Uilenburg en Marken onbewoonbaar verklaard, omdat ze volledig verpauperd waren.

De nieuwe bewoners van de Transvaalbuurt waren vooral Joden, die hun geld verdienden in de diamantindustrie of in de (ambulante) handel. Tegen het einde van de jaren ’30 bestond de bevolking van de Transvaalbuurt voor 80% uit Joden. Voor hen werd aan de oostzijde van de Linnaeusstraat een synagoge gebouwd, de enige in de verre omtrek.

De Transvaalbuurt maakt onderdeel uit van Amsterdam-Oost en wordt in het zuiden begrensd door de Transvaalkade, in het westen door de Wibautstraat, in het noorden door de spoorlijn tussen het Muiderpoortstation en het Amstelstation en in het oosten door de Linnaeusstraat. De eerste woningen kwamen rond 1910 gereed voor bewoning. Veel bewoners zullen hun wijk niet echt als Joods bestempeld hebben, omdat velen van hen uitstekend geassimileerd waren en niet religieus.

Smitstraat 1934

Een van de straten in de Transvaalbuurt, waar alle straatnamen iets met de Boeren in Zuid Afrika te maken hebben, is de Smitstraat, die vernoemd werd naar Nicolaas Jacobus Smit (1837-1896), generaal in de eerste vrijheidsoorlog (1880-1881) van de Transvaalse Boeren. Hij versloeg de Britten in 1881 bij Ingogo en Majuba in Zuid Afrika, en won zo de Eerste Boerenoorlog.

Eind jaren ’30 van de vorige eeuw woonde In de Smistraat op nummer 17 een hoog Maurice Polk met zijn gezin, bestaande uit hemzelf, echtgenote Sara Swaab en dochter Mariette Polk.

Maurice Polk werd geboren in Antwerpen op 25 mei 1905. Hij was een van de elf kinderen van Nico Polk (1866-1932) en Mietje Cats (1869-1943). Vader Nico werkte in Antwerpen in de diamantindustrie. Hij was daarheen verhuisd tussen 1901 en 1903. In 1906 verhuisde het gezin van Nico Polk terug naar Amsterdam, waar de jongste twee kinderen werden geboren.

Maurice Polk

Na zijn schooltijd verdiende Maurice Polk de kost als handelsreiziger. Door het feit, dat hun vaders collega’s waren zal Maurice in contact zijn gekomen met Sara Swaab. De twee jongelui raakten verliefd op elkaar en besloten op 19 maart 1930 in het huwelijksbootje te stappen in Amsterdam. Sara was een dochter van Hartog Swaab (1876-1942) en Schoontje Rijne (1875-1942), die vijf kinderen kregen van wie Sara de jongste was. Een zusje van Sara met dezelfde naam was al overleden toen ze nog maar een paar dagen oud was. Sara werd in Amsterdam geboren op 3 september 1911. Toen ze trouwde was ze dus nog maar 18 jaar oud.

Sara Swaab

In veel stambomen en genealogieën, maar ook op de site Joodsmonument wordt de achternaam van Sara geschreven als “Swaap” en niet als “Swaab”. Dat leidt soms tot verwarring. Ik hou zo veel mogelijk de schrijfwijze “Swaab” aan, zoals de naam van oudsher werd geschreven wanneer niet officieel duidelijk is, dat de schrijfwijze “Swaap” moet zijn.

Als getrouwd stel betrokken Maurice Polk en Sara Swaab de woning in de Smitstraat op nummer 17 eenhoog. Na ruim een jaar, om precies te zijn op 23 september 1931 kwam dochter Mariette ter wereld. Zij bleef het enige kind van Maurice en Sara.

In 1933 vroeg Maurice bij het Marktwezen van Amsterdam een vergunning aan om van maandag tot en met zaterdag op de markt in de Alb. Cuijpstraat ongeregelde goederen te mogen verkopen. De vergunning werd hem toegewezen, maar in 1935 trok het Marktwezen de vergunning weer in, omdat Maurice het marktgeld al zes keer niet had betaald.

Omdat hij niet meer op de markt mocht staan, besloot Maurice zich te gaan toeleggen op de verkoop van tweedehands boeken.om zo aan de kost te komen voor zijn gezin.

In de eerste tweeëneenhalf jaar van de oorlog hoefden Maurice, Sara en Mariette geen angst te hebben voor deportatie naar de vernietigingskampen. Maurice was voorlopig vrijgesteld van deportatie door zijn werk voor de Joodse Raad. Hij was lid van de commissie voor de broodvoorziening. Maurice en zijn gezin waren maar tijdelijk “gesperrt”, want ook zij werden opgepakt bij de laatste grote razzia in de buurt op 20 juni 1943.

Razzia op Krugerplein op 20 juni 1943

Om Amsterdam definitief vrij van Joden te krijgen hadden de Duitsers in het geheim de razzia van 20 juni 1943 voorbereid De Transvaalbuurt werd aan alle kanten die ochtend hermetisch afgesloten. Tegelijkertijd vonden er acties plaats in buurten in Amsterdam-Zuid. De leden van de Joodse Raad bleven in de stad achter, maar waren bij razzia’s in september van dat jaar aan de beurt. Toen was Amsterdam officieel “Judenfrei”.

In de Transvaalbuurt werden 5000 mensen, onder wie het gezin Polk-Swaab, uit hun huizen gehaald. De Duitsers werden daarbij geholpen door de Joodse hulppolitie uit het Concentratiekamp Westerbork. De gevangengenomen Joden werden afgevoerd naar het Muiderpoortstation, vandaar vertrok om 15.00 uur een lange trein naar Westerbork. Rond 21.00 uur die avond arriveerde de trein in Westerbork. Maurice Polk kwam in het kamp terecht in barak 55 en Sara Swaab en haar dochter Mariette vonden onderdak in barak 69.

Kaart van Maurice Polk bij Arolsen Archiv

Slechts acht dagen verbleef het gezin Polk-Swaab in Westerbork. Op 29 juni 1943 werden ze met het 16^e transport vanuit Westerbork naar Sobibor afgevoerd. Direct na aankomst daar vermoorden de nazi’s hen op 2 juli 1943 in de gaskamers van het vernietigingskamp. Een heel gezin vermoord simpel omdat ze Joods waren.

Na de oorlog keerden slechts enkele Joden terug in de Transvaalbuurt. In de loop der jaren veranderde de buurt met vallen en opstaan langzaam maar zeker in een multiculturele woonwijk met tegenwoordig meer dan 50% niet-westerse allochtonen.

 

Tiel, 20 maart 2022