Genealogisch blog 188

Kreisauer Kreis

Begin 1940 organiseerde Helmuth James Graf von Moltke (1907-1945) voor de eerste keer een bijeenkomst van een groep tegenstanders van Hitler op zijn landgoed Kreisau in Neder Silezië in het huidige Polen. Er waren ook bijeenkomsten van (delen van) de groep in Berlijn en München. De bijeenkomsten vonden uiteraard in het geheim plaats. Van de Gestapo kreeg de groep later de naam “Kreisauer Kreis”, naar de plaats van bijeenkomst. Andere leidende figuren van de Kreisauer Kreis waren Von Moltke’s vriend en collega Peter Yorck von Wartenberg (1904-1944) en Adam von Trott zu Solz (1909-1944). Ook de vrouw van Von Moltke, Freya Deichman (1911-2010) speelde in de Kreisauer Kreis een vooraanstaande rol. De leden van de Kreisauer Kreis wezen het nationaalsocialisme van Hitler van meet af aan van de hand.

Landgoed Kreisau

Tot de Kreisauer Kreis behoorden verder onder meer politicoloog Otto Heinrich von der Gablenz (1898-1972), SPD’er Julius Leber (1891-1942), pedagoog Adolf Reichwein (1898-1944), Jezuïet Alfred Delp 1907-1945), en juriste Marion Yorck von Wartenburg, geboren Winter (1904-2007). Tot de groep behoorde ook Hans-Bernd von Haeften, hoewel hij fysiek nooit heeft deelgenomen aan de drie voltallige bijeenkomsten in Kreisau. Von Haeften, werkzaam op het ministerie van Buitenlandse Zaken, wist, dat hij door de Gestapo in de gaten werd gehouden vanwege zijn openlijke afkeer van het nationaalsocialisme. Hij wilde zijn medestanders niet in gevaar brengen door de Gestapo al te makkelijk naar de tegenstanders van Hitler te leiden. Het kan niet anders dan dat de broer van Hans-Bernd, Werner von Haeften die zeer nauw betrokken was bij de aanslag op Hitler op 20 juli 1944, afgeweten heeft van de activiteiten van de Kreisauer Kreis. Hij had vaak contact met zijn broer en verschillende leden van de groep waren vrienden van de beide broers. Bovendien was Werner, hersteld van de zware verwondingen die hij tijdens de slag om Leningrad had opgelopen, in 1943 medewerker van Von Moltke bij het oppercommando van de Wehrmacht. Werner was ook jurist.

Von Moltke tijdens zijn proces

Von Moltke, een achterneef van de beroemde generaal Helmuth Karl Bernhard Graf von Moltke (1800-1891) en een neef van generaal Helmuth Johannes Ludwig von Moltke (1848-1916) verzamelde in de Kreisauer Kreis mensen van allerlei gezindten en beroepen rond zich, die allen grote tegenstanders van Hitler waren.

Tijdens het drietal grote bijeenkomsten op Landgoed Kreisau tussen 1940 en 1943 stelde de groep een manifest op voor de herordening van Duitsland na de val van Hitler getiteld “Grundsätze für die Neuordnung”. Opvallend is, dat de leden van de Kreisauer Kreis zich niet bezighielden met de vraag hoe de dictatuur van Hitler kon worden opgeruimd, een vraag waarmee de verzetsgroep rond Von Stauffenberg zich nadrukkelijk wel bezig hield. Von Moltke, die, als volkenrechtspecialist bij het oppercommando van de Wehrmacht, met zijn medewerker Werner von Haeften in de bezette gebieden zeer veel had gezien van het barbarisme van Hitler, en de andere leden van de Kreisauer Kreis waren ervan overtuigd, dat het optreden van Hitler onontkoombaar tot diens ondergang moest leiden. Zij zagen het als hun taak om de periode voor te bereiden waarin de Duitsers hun land in democratische zin zouden moeten herbouwen om opnieuw een plaats in de internationale gemeenschap te verkrijgen. Ze lieten hun gedachten ook gaan over de vorming van een nieuwe regering na de val van Hitler. In die nieuwe regering zou Hans-Bernd von Haeften Minister van Buitenlandse Zaken worden.

Hans-Bernd von Haeften

De leden van de Kreisauer Kreis hadden niet alleen contact met de verzetsgroep rond Von Stauffenberg, maar ook met andere tegenstanders van Hitler in Duitsland zoals Friedrich Goerdeler (1884-1945), de voormalige burgemeester van Leipzig en een overtuigd tegenstander van de nazi’s. Von Moltke zelf en Von Trott zu Solz onderhielden contacten met het verzet in Noorwegen, Denemarken en Nederland en met de geallieerden.

Uit een bewaard gebleven notitie van Von Moltke uit de zomer van 1943 komt duidelijk naar voren, dat de leden van de Kreisauer Kreis zich diepgaand bezighielden met vragen ontrent kerk en staat, opvoeding, herstel van de Duitse staat en economie, buitenlandse politiek en de berechting van oorlogsmisdadigers. Ze legden daarbij de nadruk op mensenrechten en persoonlijke verantwoordelijkheidszin van hun landgenoten. Lering trekkend uit de economische crisis van de jaren ’20 waren ze voorstanders van een federaal Europa, wanneer Hitler te val gekomen zou zijn. In de loop van 1943 groeide bij een aantal leden van de Kreisauer Kreis de bereidheid actief deel te nemen aan een staatsgreep.

In januari 1944 arresteerden de nazi’s Von Moltke in verband met activiteiten van anderen met wie hij in contact stond. Toen door zijn arrestatie de Kreisauer Kreis grotendeels uiteen viel, sloten een aantal leden zich aan bij de groep rond Von Stauffenberg. Door zijn vroege arrestatie konden de nazi’s Von Moltke niet beschuldigen van betrokkenheid bij de aanslag op Hitler van 20 juli 1944. Het kostte rechter Roland Freisler (1893-1945), een vervent nazi en berucht om zijn geschreeuw en vernederingen, de grootst mogelijke moeite Von Moltke begin 1945 veroordeeld te krijgen. Uiteindelijk kon hij Von Moltke nergens anders voor straffen dan dat hij christen was en daarnaar leefde. Ook het nadenken over de inrichting van Duitsland na Hitler vond Freisler een misdaad die met de dood bestraft moest worden.

Von Moltke en zijn vrouw Freya

In de gevangenis wachtend op de voltrekking van zijn vonnis schreef Von Moltke een aangrijpende, laatste brief aan echtgenote Freya, waarin hij terugblikte op zijn veroordeling door Freisler:

“Er is niet zoiets besproken als de opbouw van het rijk. Dat alles is in de loop van de zitting weggevallen (…) Daarentegen werden vragen besproken omtrent praktsch-ethische eisen aan het christendom. Verder niets, alleen daarvoor werden wij veroordeeld.”

Aan zijn beide zonen schreef hij:

“Seitdem der Nationalsozialismus zur Macht gekommen ist, habe ich mich bemüht, seine Folgen für seine Opfer zu mildern und einer Wandlung den Weg zu bereiten. Dazu hat mich mein Gewissen getrieben und schließlich ist das eine Aufgabe für einen Mann.“

Op 23 januari 1945 werd Von Moltke opgehangen aan een vleeshaak en een pianosnaar in de Berlijnse gevangenis Plötzensee. Ook andere leden van de Kreisauer Kreis werden in 1944 en 1945 terechtgesteld vanwege betrokkenheid bij de aanslag op Hitler: Delp, Hans-Bernd von Haeften, Haubach, Leber, Reichwein, Von Trott zu Solz en Yorck von Wartenburg.

Freya von Moltke vluchtte tegen het einde van de oorlog met haar zonen weg van Kreisau. Na eerst een paar jaar in Zuid Afrika gewoond te hebben, keerde ze in 1956 even terug naar Duitsland en emigreerde in 1960 naar Vermont in de USA. Kreisau kwam in handen van de Poolse communisten, die er een collectieve boerderij stichtten. Na de Pools-Duitse verzoening werd Kreisau met medewerking van Freya von Moltke in 1990 een ontmoetingsplek voor jongeren uit alle landen om de verschrikkingen uit het verleden te herdenken en om het landgoed op een ecologisch verantwoorde manier te beheren.

Na de oorlog hebben onder meer Barbara von Haeften, Marion Yorck von Wartenburg en Freya von Moltke zich ervoor ingespannen, dat hun terechtgestelde echtgenoten erkend zouden worden als verzetslieden en niet als landverraders, waarvoor Hitler hen na de aanslag van 20 juli 1944 voortdurend afschilderde.

Tiel, 30-04-2017