De kinderen van Elisabeth Kinsbergen
Het feit, dat Elisabeth Kinsbergen zelf en acht van haar negen kinderen zijn overleden in de door mij zo geliefde Scandinavische landen, was voor mij aanleiding de lotgevallen van Elisabeth en haar kinderen te onderwerpen aan een nader onderzoek. Bovendien hebben Elisabeth en haar kinderen allen de Tweede Wereldoorlog overleefd. Hebben ze geluk gehad? Of waren ze op tijd verdwenen naar Scandinavië om aan de vernietiging door de nazi’s te ontkomen?
Elisabeth Kinsbergen
Elisabeth Kinsbergen werd in ’s Gravenhage geboren op 1 mei 1868. Zij was de jongste van de veertien kinderen van Jacob Kinsbergen (1818-1900) en Rachel Boas (1827-1900). Van die veertien kinderen werden er vier niet ouder dan een jaar.
Elisabeth trouwde in Keulen op 30 december 1890 met de toen 24-jarige Carl Moritz Blumenfeld. Carl, die een zoon was van Mozes Blumenfeld en Rosalie-Sara Heimann, kwam ter wereld op 11 maart 1866 in het Duitse Gerchsheim.
Carl Moritz Blumenfeld
Het huwelijk van Elisabeth met Carl vormde de verbinding van de Nederlandse circusfamilie Kinsbergen met de grote Duitse circusfamilie Blumenfeld. De grootvader van Carl (1783-1867), die eigenlijk Moritz Hirsch Levy heette en ook door het leven ging als Maurice Levi Cerf, nam na zijn huwelijk met Jetta Blumenfeld officieel haar achternaam aan. Moritz Blumenfeld trok langs kermissen met een voorstelling van apen en vogels. Vanaf 1911 trok hij rond onder de naam “Circus Blumenfeld” met vier paarden, twee beren en met acrobaten, koorddansers en jongleurs. In korte tijd groeide “Circus Blumenfeld” uit tot het belangrijkste en grootste joodse circus in Duitsland. De kinderen en later de kleinkinderen van Moritz vonden werk in het circus. Enkelen van hen begonnen hun eigen circus. In 1834 droeg Moritz Blumenfeld het stokje over aan zijn zoon Emanuel, die het circus moderniseerde en professionaliseerde.
In 1874 kocht Circus Blumenfeld een permanent onderkomen in het huidige Poolse Góra. In 1920 werd het hoofdkwartier overgeplaatst naar Maagdenburg. Ten gevolge van de grote crisis van de jaren ’20 van de vorige eeuw ging Circus Blumenfeld in 1928 failliet. Toen Hitler aan de macht kwam in Duitsland betekende dat het definitieve einde voor Joden om in het circus te werken. Sommige nazaten van Moritz Blumenfeld vluchtten naar het buitenland, anderen doken onder, maar velen werden vermoord in de concentratiekampen.
Affiche Circus Blumenfeld 1911
Carl Blumenfeld verdiende zijn brood in het circus van de familie. Hij en Elisabeth Kinsbergen werden de ouders van negen kinderen, die op een na allemaal voor het begin van de Tweede Wereldoorlog naar de Scandinavische landen vertrokken. Dat Carl en Elisabeth met het circus meetrokken van stad naar stad blijkt uit de verschillende geboorteplaatsen van hun kinderen.
Kalle Bromett
Carl en Elisabeth gaven hun oudste kind, een dochter, de naam Sara-Rosita. Zij kwam ter wereld in Mulhouse in de Elzas op 1 september 1891. Zij trouwde later met Carl Goldkette, die op 17 juli 1889 in Seesen in Duitsland was geboren als zoon van François Goldkette en Ernestine Herbst. De familie Goldkette was een aloude Deense circusfamilie. Vanaf 1917 trad Carl met drie van zijn broers op onder de naam “Gebroeders Bromett”, waarbij Carl de artiestennaam Kalle Bromett gebruikte. De Gebroeders Bromett vermaakten het publiek als clowns, acrobaten en muzikanten. In 1937 begonnen de broers hun eigen circus. Na de dood van Carl op 13 mei 1937 nam echtgenote Sara-Rosita diens plaats over in de “Gebroeders Bromett”. Sara-Rosita overleed op 14 augustus 1963 in Gothenburg in Zweden.
De tweede dochter van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen heette Rachel, haar roepnaam was Pia. Zij aanschouwde het eerste levenslicht in Kerpen bij Keulen op 25 december 1892. Later ging ook zij in het circus werken. Pia trad twee keer in het huwelijk. De eerste keer met Wilhelm Moritz Richard Emil (Wilhelm) Heinricht, die op maart 1891 in Trier in Duitsland was geboren. Van 1917 tot 1920 heeft het paar in Amsterdam gewoond. Wilhelm overleed in Hamburg op 16 juli 1943. Pas in 1962 hertrouwde Pia op 70-jarige leeftijd met Moritz Herbst, die op 25 november 1882 in het Poolse Groziska was geboren. Moritz stief in 1962, kort na het sluiten van zijn huwelijk met Pia. Aan het leven van Pia kwam een einde in Gothenburg op 14 december 1977.
De oudste zoon van Carl en Elisabeth kreeg de namen Charles Moritz. Hij werd in Amsterdam geboren op 29 oktober 1894. Charles is al vroeg naar Noorwegen vertrokken, waar hij in Bergen eigenaar werd van een hotel-restaurant. Hij beloofde eeuwige trouw aan Alfhild Erika Eriksen. Tijdens de oorlog hebben de Duitsers Charles twee keer een korte periode gevangen genomen in 1942 en in 1944. Charles overleed in het Noorse Bergen op 14 januari 1972. Hij bereikte de leeftijd van 77 jaar.
Het vierde kind van Carl en Elisabeth was weer een dochter, die zij de namen Adèle Christiane gaven. Het meisje werd geboren in ’s Gravenhage op 29 augustus 1896. Later was Adèle in het circus actief als trapezewerker. Zij was 21 jaar oud, toen zij op 28 november 1917 in Oslo in het huwelijksbootje stapte met de 31-jarige Deen Harold Marius Ryle, die op 30 september 1886 was geboren. Op 45-jarige leeftijd stierf Adèle. Haar stoffelijke resten werden op 29 maart 1942 in Kopenhagen begraven.
Elisabeth Kinsbergen schonk het leven aan dochter Helene in Darmstadt in Duitsland op 16 juli 1898. Helene verdiende de kost eveneens in het circus. Zij trouwde met collega circusartiest en kunsthandelaar Roland Hansson. Toen Helene in Stockholm overleed op 24 mei 1976 was zij al een jaar of zestien weduwe.
Drie zussen Blumenfeld
Minna van 22 december 1900 was de volgende dochter van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen. Minna werd in Berlijn geboren. Minna werkte met haar oudere en jongere zus als trio in het circus van de familie. Zij trouwde op 23 oktober 1929 in Amsterdam met violist Karl Ragnar Dassi. Karl, telg uit de circusfamilie Dassie, aanschouwde het eerste levenslicht in het Zweedse Västerås op 31 juli 1908. Hij was een zoon van Lion Dassi en Ragnhild Pauline Ingebretsen. Minna overleed in Stockholm op een onbekende datum. Aan het leven van Karl kwam een einde in Gothenburg op 26 juni 1963, hij bereikte de leeftijd van 54 jaar.
De jongste dochter van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen kreeg bij haar geboorte in Oberhausen in Duitsland op 26 december 1902 de naam Fanny. Fanny was 26 jaar, toen zij zich in Amsterdam op 6 maart 1929 verbond aan de 29-jarige Eduard Kinsbergen. Eduard, wiens roepnaam Eddie was, werd in Amsterdam geboren op 5 mei 1899, zijn ouders waren Lion Kinsbergen (1866-1941) en Judith Baruch (1869-1944). Eddie was een neef van de moeder van Fanny. In joodse kringen en zeker binnen de circusfamilies kwamen huwelijken met naaste verwanten regelmatig voor.
Eddie heeft een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse theaterwereld. Samen met Johan Kaart (1897-1976) vormde hij de directie van het toneelgezelschap “De Komedianten”. Eddie overleed in Keulen op 7 mei 1967. Fanny blies haar laatste ademtocht uit in Amsterdam op 4 november 1985. Fanny en haar man Eddie waren de enigen van het gezin van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen, die hun hele leven in Nederland hebben gewoond. Overigens, mij is niet bekend hoe zij de oorlog zijn doorgekomen.
Jack Charles (Jak) Blumenfeld
De jongste kinderen van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen waren twee zonen, die beiden ter wereld kwamen in het Poolse Góra, destijds de thuisbasis van Circus Blumenfeld. Charles Jack met de roepnaam Jak aanschouwde het levenslicht voor het eerst op 15 februari 1905. Hij trouwde in Amsterdam op 29 november 1934 met de op 12 juni 1901 in Neurenberg geboren Christine Geuder. Van dit stel is vrij nauwkeurig bekend, wanneer zij Nederland verlieten en zich vestigden in Zweden, dat was volgens hun Amsterdamse Archiefkaart in 1940. Jak overleed in Gothenburg op 29 januari 1985. Mij is niet bekend wanneer er een einde kwam aan het leven van zijn vrouw.
De jongste telg van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen luisterde naar de naam Rudolf, maar werd in de dagelijkse omgang Rudi genoemd. Hij kwam ter wereld op 23 juli 1906. Hij ging zich later bezig houden met het regisseren van circusvoorstellingen. Het is niet bekend wanneer Rudi zich vestigde in Denemarken. Daar gaf hij zijn ja-woord aan Wilhelmina Greta Nielsen van 24 april 1921. Rudi overleed in Kopenhagen op 19 oktober 1985. Hij was toen 79 jaar oud.
Het lijkt niet waarschijnlijk, dat Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen Nederland niet wilden ontvluchten, toen de nazi’s het hier voor het zeggen kregen. Op een stel na, woonden al hun kinderen in de eerste helft van 1940 in een van de Scandinavische landen. Ik vermoed, dat Carl zulke grote problemen met zijn gezondheid had, dat hij simpelweg niet kon vluchten voor de Duitsers. Carl overleed in Amsterdam op 22 december 1940.
Transport XXIV/5 naar Theresiënstadt
Hoe verging het Elisabeth Blumenfeld-Kinsbergen gedurende de Tweede Wereldoorlog? In februari 1944 namen de Duitsers haar gevangen. Op 22 februari 1944 werd ze overgebracht naar Westerbork, waar ze terecht kwam in barak 67. Ruim anderhalve maand later, t.w. op 5 april 1944, maakte Elisabeth deel uit van transport XXIV/5 van Westerbork naar Theresiënstadt, waar ze op 7 april 1944 aankwam. Ze heeft tot 21 juli 1944 in Theresiënstadt gevangen gezeten. Daarna verbleef ze tot aan de bevrijding op niet nader genoemde plaatsen in Duitsland, mogelijk Auschwitz.
Na de bevrijding keerde Elisabeth terug naar Nederland. Niet lang daarna moet ze verhuisd zijn naar Gothenburg in Zweden. Daar overleed ze op 2 februari 1965.
Duidelijk is, dat de kinderen van Carl Blumenfeld en Elisabeth Kinsbergen op een na tijdig uit Nederland vertrokken waren voordat de Duitsers ons land in bezit namen. Ze vonden in de Scandinavische landen nieuwe vaderlanden, al kregen degenen die zich in Denemarken en Noorwegen vestigden toch ook met de Duitse bezetting te maken met alle gevolgen van dien. Ik ga ervan uit dat dochter Fanny en haar man Eduard Kinsbergen zich tijdens de oorlog schuil hebben weten te houden voor de nazi’s. Moeder Elisabeth Kinsbergen kon vermoedelijk niet vluchten, zij overleefde Theresiënstadt en Auschwitz(??) en emigreerde na de oorlog ook naar Zweden.
Tiel, 27 januari 2024