Genealogisch blog 65

Struikelstenen

In de zesde klas van de St. Lidwinaschool op het Linnaeushof leerde ik eind jaren vijftig van meester Ram tijdens de heemkundelessen, dat de Jodenbreestraat midden in de Amsterdamse Jodenhoek lag. Op zondag hielden de Joden daar markt, waar de niet-Joodse bewoners van de stad vaak heen gingen om zuur te kopen. Mijn latere schoonouders vertelden daarover.

Onze vraag waarvoor de synagoge op de hoek van de Linneausstraat en de Polderweg diende, deed meester Ram af met de simpele opmerking dat het Joodse gebedshuis leegstond. Met het waarom van die leegstand wilde hij onze kinderzieltjes blijkbaar niet belasten.

Synagoge hoek Linnaeusstraat-Polderweg

Ik heb als kind de synagoge altijd een indrukwekkend gebouw gevonden. We kwamen er vaak langs op weg naar het Muiderpoortstation, wanneer we met de trein naar opa en oma gingen in Amersfoort, of als we bij de GGD op de Polderweg moesten zijn met een kapotte knie of vinger.

Ik kan me nog herinneren, dat op de hoek van de Linnaeusstraat en het Oeterwalerpad een nieuwe synagoge werd gebouwd, half in een nieuwbouw flat. De oude, leegstaande en leeggeroofde synagoge, die aan de buitenkant ongeschonden was, moest uiteindelijk in 1962 plaats maken voor een oerlelijk flatgebouw met op de begane grond een supermarkt.

Waarom er een synagoge stond op de Linnaeusstraat is me niet zo lang geleden pas duidelijk geworden door mijn genealogische naspeuringen naar de families Swaab, Koopman en Walvisch. Veel gezinnen uit deze families woonden voor de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam Oost, met name in de Transvaalbuurt, de Oosterparkbuurt (Vrolijkstraat), de Watergraafsmeer en, in mindere mate, in de Dapperbuurt. Deze mensen konden hun godsdienstige verplichtingen in de synagoge aan de Linnaeusstraat nakomen. De Joden uit de Transvaalbuurt waren vaak socialistisch georiënteerd en namen het niet zo nauw met het sjoelbezoek, terwijl ze andere gebruiken vaak nog wel in stand hielden.

Op 20 juli 1943 vond een grote razzia plaats in Amsterdam Zuid en in een deel van Oost. Daarbij werden ook leden van de families Koopman, Swaab en Walvisch opgepakt en op transport naar Sobibor gesteld, waar ze drie dagen later werden vergast. Na deze razzia is de synagoge aan de Linneausstraat niet meer gebruik voor godsdienstoefeningen, wel voor het brandend houden van kachels in de omtrek.

In 1997 begon de Duitse kunstenaar Gunter Demnig in Berlijn-Kreuzberg en in Keulen met het min of meer illegale leggen van struikelstenen, betonnen stenen van 10x10 cm met aan de bovenkant een messingplaatje met de naam, geboorte- en overlijdensdatum en de plaats van overlijden. Een struikelsteen wordt geplaatst in de stoep van de voormalige woning van een slachtoffer van de Holocaust. In 2007 werd in Borne de eerste struikelsteen in Nederland gelegd. In Amsterdam volgden er vele.

In de trottoirs van de Tugelaweg en de Vrolijkstraat liggen diverse struikelstenen, die de herinnering aan leden van de families Koopman, Swaab en Walvisch levend moeten houden. Joseph Walvisch (1884-1942) en zijn vrouw Heintje Walvisch-Wagenaar (1874-1942) woonden met hun gezin op het adres Vrolijkstraat 96.

Vrolijkstraat 96, (foto Anneke Moerenhout)

 Joseph en Heintje  werden op 1 oktober 1942 in Auschwitz vermoord, nadat ze eerder in 1942 vanuit Westerbork daarheen waren getransporteerd. Struikelstenen voor de deur van hun voormalige woning aan de Vrolijkstraat houden de herinnering aan hen levend. Gunter Demnig zei daarover: “Een mens is pas vergeten als zijn of haar naam vergeten is”.

Struikelstenen voor Joseph en Heintje Walvisch, (foto: Anneke Moerenhout)

Van de zes kinderen van Joseph en Heintje kwamen er drie om in Auschwitz en drie in Sobibor. Een struikelsteen voor de woning Vrolijkstraat 80 herinnert aan hun zoon Jacobus Joseph (1913-1944), die voor fl. 7,50 kopgeld werd verraden. Zijn vrouw en kinderen overleefden de oorlog. Voor Vrolijkstraat 92 houden struikelstenen de herinnering aan de dochter van Joseph en Heintje, Marie (1910-1943), haar man Alexander de Leeuw (1910-1941) en hun vierjarig zoontje Hansje (1938-1942) levendig.

Tiel, 17-06-2016