Genealogisch blog 370

Kasteel Gramsbergen

Gramsbergen is een rustiek plaatsje aan de Vecht in Overijssel, gelegen tussen Harderberg en Coevorden. Tot 1822 stond bij Gramsbergen een kasteel, dat al in 1339 werd gebouwd. In het kasteel woonde de Heer van Gramsbergen. Aanvankelijk was het kasteel niet meer dan een versterkt huis. In 1385 is vermeld, dat de muren en torens van oersteen waren opgetrokken en dat het huis omringd was door “natte” grachten. De ligging aan de Vecht was uiteraard zeer strategisch.

Kasteel Gramsbergen heeft een roemruchte geschiedenis meegemaakt. Heer Hendrik I heeft al vrij snel, vermoedelijk in 1351, stadsrechten verleend aan de mensen die rond zijn kasteel waren komen wonen. In 1521 bezetten de Geldersen het kasteel. Het jaar daarna veroverden de Geldersen het kasteel weer, nadat Fredrik van Twickelo hen tijdelijk uit het huis had verdreven.

Kasteel Gramsbergen

In het begin van de Tachtigjarige Oorlog heeft het kasteel veel te verduren gekregen. De Spanjaarden namen het kasteel in 1572 in. Statius van Aeswijn, de Heer van Grambergen, vluchtte toen naar Zwolle. In 1591 veroverde Prins Maurits (1567-1625)  het kasteel weer, maar niet voor lange duur. Want de Spaanse stadhouder van Groningen, Francisco Verdugo (1536-1595) maakte zich in 1593 weer meester van het huis.

Francisco Verdugo

Nog in datzelfde jaar kwam het kasteel weer in handen van Willem van Nassau (1560-1620). Door de vele krijgshandelingen was het kasteel zwaar beschadigd geraakt. Toen Statius van Aeswijn in 1607 overleed, liet zijn weduwe, Anna van Wachtendonk, het kasteel herbouwen. Anna van Wachtendonk was door aankoop in 1612 volledige eigenaar van het kasteel geworden. Haar dochter en erfgenaam, Adelheid van Aeswijn (van haar voornaam komen vele schrijfwijzen voor) trad in Lochem op 13 januari 1627 in het huwelijk met Dirk van Haeften, die daardoor kasteel Gramsbergen als Heer in handen kreeg. Een sterk staaltje huwelijkspolitiek. Dirk, soms “Dikke Dirk” genoemd, was sinds 1617 beleend met het Kasteel Verwolde in Laren (Gld). Dirk en Adelheid kregen vijf kinderen, van wie de oudste zoon, Dirk Eustatius Reinier (Dirk Statius) van Haeften, niet alleen Verwolde (1634) erfde, maar ook Gramsbergen.

Kasteel Verwolde

Dirk Statius werd in 1627 op Verwolde geboren. Vanaf 1634 stond hij genoteerd als lid van de Ridderschap van de Graafschap en vanaf 1649 als lid van de Ridderschap van Overijssel. Hij koos voor een militaire carrière als ritmeester bij de cavalerie.

Op 1 mei 1652 trouwde Dirk Statius in Vorden met Anna Maria Ripperda. Anna Maria werd rond 1628 geboren als dochter van Pieter Vincent Ripperda en Anna van Eerde tot Beurse. Dirk Statius en Anna Maria vestigden zich in kasteel Gramsbergen en waren belijdend lid van de Nederduits Hervormde Kerk van Gramsbergen, waarvan Dirk Statius al in 1650 lidmaat was geworden. Het stel kreeg zeven kinderen, drie dochters en vier zonen. Naast zijn militaire besognes hield Dirk Statius zich in hoge mate bezig met de aan- en verkoop van goederen en landerijen. Een echte Van Haeften derhalve. Dat hij af een toe een proces moest voeren om zijn eigendom te bewijzen van een goed, dan wel om een geschil over de revenuen van zijn eigendommen veilig te stellen, deerde hem niet.

Dirk Statius was kennelijk erg gek op zijn moeder en haar familie, want hij gebruikte vaak haar achternaam. In verschillende documenten komt hij dan ook voor als Dirk Statius van Aeswijn. De moeder van Dirk Statius was eigenaresse van de in 1630 gebouwde hoeve “Welgelegen” in Nieuw Beijerland. Door vererving kwam de hoeve in handen van een van de dochters van Dirk Statius en Anna Maria, waarschijnlijk in handen van Aletta Anna van Haeften.

Voordat ik verder ga met het verhaal over kasteel Gramsbergen, dient er eerst wat rechtgezet te worden. In verschillende stambomen van de familie Van Haeften en van de familie Ripperda wordt Anna van Wachtendonk de echtgenote/vrouw van Dirk Statius genoemd. Dit is echter volstrekt onjuist. Anna was de schoonmoeder van Dirk Statius, zoals hiervoor aangegeven.

 

Bernard van Galen

In 1673 belegerde generaal Christoph Bernhard Freiherr von Galen (meestal kortweg Bernard van Galen genoemd, 1606-1678) met zijn troepen kasteel Gramsbergen. Van Galen was niet alleen krijgsheer, maar ook bisschop van de Duitse stad Münster. Van Galen verscheen met 900 voetknechten en 11 kornetten (ruiters) voor de poorten van het kasteel. De verdediging van het kasteel bestond uit 36 man onder commando van de nog maar 17-jarige vaandrig Gerrit van Riemsdijk, die later schout van Hardenberg en Heemse zou worden en na de dood van Dirk Statius de rentmeester van Gramsbergen. Van Riemsdijk stond in 1673 als student ingeschreven bij de Universiteit van Leiden. De krijgshaftige bisschop wilde eerst kasteel Gramsbergen innemen en daarna Coevorden terugveroveren op de Groningers (Staatse troepen), die in december 1672 Coevorden hadden veroverd.

Het lukte Van Riemsdijk en zijn mannen twee aanvallen op kasteel Gramsbergen van de Münstersen af te slaan. Maar een derde aanval met zwaar geschut werd Van Riemsdijk te machtig en na onderhandelingen gaf hij zich over. Toen hij Gramsbergen in handen had liet Van Galen het kasteel versterken, ook legde hij een dam aan in de Vecht, beide werken waren bedoeld om Coevorden weer te kunnen veroveren. Maar het noodlot keerde zich tegen Van Galen c.s. Door een oosterstorm brak de dam en de sterke stroming, die daardoor ontstond, sleurde 500 manschappen van Van Galen mee naar de ondergang. Coevorden, gelegen aan een belangrijke handelsweg naar het Noorden, bleef Staats. De Groningers, onder leiding van Carel von Rabenhaupt (1602-1675) maakten vervolgens korte metten met kasteel Gramsbergen en lieten het door middel van buskruit de lucht in vliegen.

Carl von Rabenhaupt

Het kasteel Gramsbergen is in  de oorspronkelijke vorm nooit weer opgebouwd, wel heeft er, direct na de verwoesting van het oorspronkelijke kasteel, tot 1822 nog een Huize Gramsbergen bestaan, een soort villa.

Dirk Statius van Haeften overleed op 21 juni 1677. Ik kan me voorstellen als een gedesillusioneerd man na al de krijgshandelingen rond zijn kasteel. Op de schouders van zoon Statius Reinier, die in 1654 was geboren, kwam toen de taak neer de nalatenschap van zijn vader te beheren en te verdelen over de erfgenamen. Zelf erfde Statius het kasteel Gramsbergen of wat daarvan nog over was. In 1687 stond hij een derde deel van Gramsbergen af aan zijn oom George Ripperda, die ook meedeelde in het gemeenschappelijk bezit van kasteel Verwolde. Hierdoor ontstonden daarna uiterst ingewikkelde verervingen. Zowel Statius (ongehuwd en op het slagveld van Keizersweerd) als zijn oom George Ripperda overleed in 1702.

Anna Maria Ripperda moest na 1702 alle zaken waarnemen. Dat deed ze samen met haar vertrouweling Van Riemsdijk, die ook nog rentmeester werd van de goederen Zalk, Collendoorn en de Pothoff. Anna Maria overleed op 29 december 1708, zij was toen 80 jaar oud.

De oudste dochter van Dirk Statius en Anna Maria was Aletta Anna van Haeften, die getrouwd was met Bernard Joost van Welevelde (†1710). Zij kreeg nu de ondankbare taak een twintigtal bloedverwanten tot in de achtste en negende graad, die allemaal hun deel van de erfenis van Dirk Statius van Haeften en Anna Maria Ripperda en Statius kwamen opeisen, op de een of andere manier tevreden te stellen. Het ging niet alleen om Gramsbergen en bijbehorende goederen, maar ook om kasteel Verwolde en toebehoren. Dat lukte natuurlijk nooit, met als gevolg tal van processen.

 

Kasteel Buckhorst in 1729

Aletta Anna van Haeften overleed kinderloos op 20 augustus 1712 in kasteel Buckhorst in Zalk bij Kampen. Ze werd daar ook begraven. Pas in 1720 kwamen de processen over de genoemde erfenis tot een einde. Het Huis Gramsbergen, de havezate en de heerlijkheid met zijn rechten (o.a. hand- en spandiensten tegen 2 kannen bier daags) en het erve Holter in Ane, en de zitplaatsen van de familie in de kerken van Gramsbergen en Coevorden werden voor fl. 40.000 verkocht aan de Graaf Reinhard Burchard Rutger van Rechteren van Gramsbergen (1702-1780). De andere erfgenamen uit de verschillende families kregen ook het deel uit de erfenis dat hen toekwam door de rechter toegewezen..

Tiel, 26 mei 2019