Genealogisch blog 262

Wonte

In haar boek ‘Auf immer neuen Wegen’ vertelt Reinhilde von Hardenberg (1923-2016), het nodige over haar verloofde Werner von Haeften (1908-1944), al is zij nooit op de hoogte geweest van het feit, dat Werner een rol zou spelen bij de aanslag op Hitler van 20 juli 1944. In 1994 merkte Reinhilde tegen het blad Der Spiegel op, dat Werner en zij daarover niet hoefden te praten:

“….haben wir nie ein Wort verloren. Wir stimmten in diesen Dingen überein. Es musste nicht geredet werden”.

Vriendin Ursula von Kardorff nam Werner von Haeften in de zomer van 1943 voor het eerst mee naar Neuhardenberg, een plaats ongeveer 50 km ten Oosten van Berlijn. Daar woonde op het gelijknamige landgoed Carl-Hans von Hardenberg (1891-1958) met zijn vrouw en hun 5 kinderen. Von Hardenberg was één van de spilfiguren in het verzet tegen Hitler. Neuhardenberg was de plek waar de samenzweerders vaak ongestoord bij elkaar konden komen. Von Hardenberg had daarnaast ook persoonlijke contacten met Claus von Stauffenberg. 

Carl-Hans graaf von Hardenberg

Net als bij Werner en von Stauffenberg waren het ook voor von Hardenberg de ervaringen in Rusland die hem uiteindelijk deden besluiten in opstand te komen tegen Hitler en de Nazi’s. Von Hardenberg was er in Rusland getuige van, dat krijgsgevangenen zomaar dood geschoten werden, wanneer ze het marstempo niet konden bijbenen. Hij was er ook getuige van, dat bij Borissow een grote groep onschuldige joden zonder redenen werd gefusilleerd. Dat maakte hem tot één van de felste tegenstanders van Hitler.

Von Hardenberg maakte hetzelfde psychische proces door als Werner von Haeften, van het er niet mee eens zijn, maar gebonden door de militaire eed, tot uiteindelijk de overtuiging, dat Hitler gedood moest worden.

Na zijn eerste bezoek kwam Werner in de weekeinden geregeld terug naar Neuhardenberg. Hij raakte verliefd op Reinhilde, de vierde dochter van het echtpaar von Hardenberg. Reinhilde had boven zich nog twee zussen Gisela en Renate en onder zich een broer, Fritze en een zus, Atti. Reinhilde werd door haar ouders met een koosnaam ‘Wonte‘ genoemd. Tijdens de oorlog werkte zij als secretaresse voor haar vader. Zij maakte verslagen van zijn besprekingen met de vrienden uit het verzet. De samenzweerders kwamen niet alleen naar Neuhardenberg om hun plannen voor de aanslag en de staatsgreep te bespreken. Jong als ze waren hadden ze zeker ook interesse voor de dochters Hardenberg.

Werner von Haeften en Reinhilde von Hardenberg

Reinhilde sprak later uitvoerig over het bijzonder vrolijke, maar niet oppervlakkige karakter van Werner. Hij hield van zijn familie en was altijd bereid vrienden te helpen:

“Seine trotz der schweren Verwundung ungetrübte Lebensfreude schlug alle Menschen, die ihm näherkamen, in seinen Bann. Bei aller Heiterkeit und Fröhlichkeit war er aber alles andere als oberflächlich. Ernsten Gesprächen wich er nicht aus. Mit seiner klaren Haltung, die ihre Wurzeln im Christentum fand, nahm er die Menschen für sich ein. Er liebte seine Familie, tat alles für seine Geschwister und deren Kinder und war von großer Hilfsbereitschaft seinen Freunden gegenüber.”

 Werners leefwijze deed Wonte ten zeerste aan haar eigen opvoeding denken.

Reinhilde von Hardenberg heeft in haar boek ‘Auf immer neuen Wegen’ mogelijk als beste verwoord hoe de samenzweerders noodgedwongen vaak dubbelspel moesten spelen. Ze beschreef hoe haar vader de Nazigroet ‘Heil Hitler‘ van een partijbons, die op bezoek kwam, net zo beantwoordde. Volgens haar vader mocht zo’n kleinigheid de grote zaak niet in gevaar brengen:

“Man leistete diesen Widerstand sehr überlegt, was heute in einem demokratische Rechtsstaat, der die Meinungsfreiheit manchmal höher einstuft als das Ansehen der Person, nur schwer vermittelbar und kaum verständlich zu machen ist. Schon wir Jüngeren haben es damals nicht verstanden, warum die ältere Generation in unseren Augen oftmals nicht konsequent zu handeln schien. Nach einer Parteifeier, 1943, kam der von uns an sich sehr geschätzte Landrat Kreutzberger in voller Parteiuniform zu uns zu Besuch. Er begrüßte meinen Vater mit einem strammen ‚Heil Hitler‘, und der erwiderte den Gruß ebenso stramm. Die Einstellung meines Vaters kennend, verstand ich die Welt nicht mehr. Kaum war der Gast aus dem Haus, machte ich deshalb meiner Empörung Luft. Völlig ungerührt über meinen Vorwurf, er sei ein Opportunist, meinte mein Vater: ‚Ich werde doch wegen so einer Kleinigkeit die große Sache nicht gefährden.”

Nergens in haar boek ‘Auf immer neuen Wegen’ vermeldt Reinhilde von Hardenberg, dat ze wist waarmee Werner bezig was naast zijn gewone werk. Als secretaresse van haar vader was Reinhilde weliswaar op de hoogte van de plannen van von Stauffenberg, maar over zijn betrokkenheid bij de plannen van von Stauffenberg kon Werner zwijgen als het graf. Zijn verloofde wist van Werner dan ook niets. Werner sprak niet over zijn werk. 

Werner von Haeften, zoals Wonte hem graag zag

Om dat duidelijk te maken verhaalde Wonte over een middag zeilen op de Wansee in het vroege voorjaar van 1944. Werner had haar gevraagd mee te gaan om nader kennis te maken met zijn chef Claus von Stauffenberg, van wie hij zo onder de indruk was. Ook diens broer Berthold was van de partij. Tijdens eerdere bezoeken aan Neuhardenberg had Wonte nauwelijks kennis kunnen maken met Claus von Stauffenberg. Zij schreef over die gezellige middag, dat ze zich niet kon herinneren, dat er over politiek gesproken was:

“Es entwickelte sich ein besonders lustiger und anregender Nachmittag, der erst später durch das Hinzukommen Uneingeweihter gestört wurde. Ich kann mich aber beim besten Willen nicht daran erinnern, dass wir über Politik gesprochen hätten.”

Reinhilde von Hardenberg vertelt in haar boek weinig over haar persoonlijke verhouding met Werner, behalve dan, dat hij haar aan haar vader deed denken. Heel zakelijk laat ze weten, dat Werner en zij afgesproken hadden eind 1943 te trouwen. Dat Wonte zelf eigenlijk amper besefte, dat ze met Werner verloofd was, bevestigde Barbara von Haeften in haar boek ‘Aus unserem Leben 1944-1950’  door een brief van haar man Hans-Bernd te citeren:

“Ich nenne Dir den Namen nicht, es ist besser, Du weißt den Namen nicht. Werner ist verlobt….Er selbst wagt es kaum dem Mädchen zu sagen.“

In het eerste halfjaar van 1944 gingen Werner en von Stauffenberg regelmatig naar Neuhardenberg voor overleg met Carl Hans Graf von Hardenberg. Na hun bezoek in het weekeinde van 1 en 2 april stond voor von Hardenberg vast, dat von Stauffenberg een klassieke held was, die zich volledig bewust was, dat hij zijn leven in de waagschaal stelde.

Wonte

Voor Werner betekenden deze uitstapjes niet alleen werk, maar ook een gelegenheid zijn verloofd Wonte te zien. Het besef, dat zij door zijn werk in groot gevaar zou kunnen komen, was voor Werner aanleiding om al haar brieven te vernietigen, zodra hij ze gelezen had.

Omdat haar laatste brief Werner niet meer bereikte en nog ongeopend op diens bureau in de Bendlerstasse in Berlijn lag na de aanslag, werd Reinhilde von Hardenberg op 24 juli 1944 door de Gestapo gearresteerd op verdenking van medeplichtigheid.

Von Hardenberg had daags na het mislukken van de aanslag en de staatsgreep de droeve plicht aan zijn dappere dochter te vertellen, dat Werner gefusilleerd was. Hij schreef, dat Wonte er trots op kon zijn, dat haar verloofde zich zo ingezet had voor het lot van Duitsland:

“Unserer armen Wonte musste ich die traurige Nachricht bestätigen, dass Werner von Haeften, mit dem sie verlobt war, auf dem Hof der Bendlerstrasse erschossen worden war. Tapfer ertrug sie den schweren Schmerz….Wonte kann mit Recht sehr stolz auf sein Wirken im Sinne von Deutschlands Schicksalsgestaltung sein.”

Op 24 juli werden de 21-jarige Reinhilde en haar vader in Neuhardenberg gearresteerd. 

Neuhardenberg

De Gestapo had tussen de papieren op het bureau van Werner haar laatste brief aan hem gevonden. De brief was getekend met ‘Wonte’. Wanneer Reinhilde zich niet als ‘Wonte’ bekend had gemaakt, had ze de dans ontsprongen. Reinhilde werd per auto naar Berlijn gevoerd en zat gevangen in de vrouwengevangenis van Berlijn-Moabit. Ze kreeg nummer 363/44 en verbleef als politieke gevangene in cel 31. Al haar persoonlijke spullen, tot haar kleren aan toe, werden haar afgenomen. De eenzame opsluiting viel haar zwaar:

“Ganz auf mich allein gestellt, gab es keine Möglichkeit, mir selbst zu entfliehen. Ich musste, gerade mal einundzwanzig Jahre alt, mit mir ins Reine kommen, sonst hätte ich die Situation nicht ausgehalten. Ich konnte es mir nicht leisten, mich meinen Gefühlen hinzugeben und mich treiben zu lassen.”

Over Wonte’s verblijf in de gevangenis schreef haar vader later, dat ze tijdens de verhoren met geen belastend woord over Werner of hemzelf had gesproken, terwijl ze toch al jaren van alles op de hoogte was:

“Sie war mit W. Haeften verlobt, wenn es auch noch nicht öffentlich war; seine starke, wehrhafte heldische Seele hatte sie in ihren Bann geschlagen. Über ihre Lippen ist kein Wort gekommen, was Werner H. oder mich belastet hätte, obwohl sie seit Jahren in alles eingeweiht war.”

Omdat niet bewezen kon worden, dat ze wist van de aanslag op Hitler dan wel mededader was, werd Reinhilde op 16 december 1944 vrijgelaten.

Concentratiekamp Sachsenhausen

Carl-Hans von Hardenberg, probeerde tevergeefs zich het leven te benemen met twee pistoolschoten bij zijn arrestatie in de bibliotheek van Neuhardenberg. Hij wilde, in handen van de Gestapo, geen enkel risico lopen de namen van zijn ‘vrienden’  te noemen. Nadat de kogels in het ziekenhuis verwijderd waren, werd von Hardenberg naar concentratiekamp Oranienburg-Sachsenhausen afgevoerd, waar hij aanvankelijk in de ziekenbarak vertoefde. Hij overleefde vele ondervragingen en werd op 22 april 1945 door de Russen bevrijd. Over zijn laatste nacht in Sachsenhausen schreef von Hardenberg, dat hij blij was het er levend vanaf gebracht te hebben. De ‘vrienden’ hadden hun offers gebracht. Nu moest het Duitse volk de doden van de 20ste juli 1944 niet vergeten, want zij stierven, opdat Duitsland zou leven:

“Ich selber? Ohne Zweifel glücklich, den Strang, der seit Dreivierteljahr um meinen Hals gelegt war, los zu sein, aber vorherrschend tief verwundet durch all das, was nun kommen würde, und was meinen Freunde schon Jahre vorher kommen sahen. Um dies zu verhindern, waren sie bereit gewesen, sich selbst zu opfern. Das Opfer war gebracht, aber nicht angenommen worden. Nun, deutsches Volk, muss Du den bitteren Kelch doch trinken. Vergiss die Toten des 20. Juli nicht. Sie starben, damit Du leben solltest.”

Tiel, 13 februari 2018

Meer weten?

Lees:

Paul Welling, Spotlight op Werner von Haeften. Soest : Boekscout 2012. 219 blz.  Index. ISBN 9789462061019. Prijs € 17,95. Te bestellen via boekscout.nl