Genealogisch blog 259

Hokkende kanunnik

Johan Ottensz. (Johan) van Haeften, die in Herwijnen in 1448 werd geboren, was een zoon van Otto van Haeften (1411-1494) en Jutta Pieck (†1509). Over zijn afkomst bestaat enige onduidelijkheid. Volgens Laurentia Clara Elisabeth van Haeften zou Johan een bastaardzoon zijn van Otto. In de genealogie van de familie Van Haeften, die in het bezit was van de Utrechtse familie Grothe, zou Johan ook een bastaardzoon zijn, maar nu van Johan van Haeften, die leefde van 1448 tot na 1509 en wiens ouders Alert van Haeften en Aleyd van Weerdenburgh zouden zijn, en die daarnaast nog twee wettige zonen zou hebben, t.w. Dirk en Johan, en die kanunnik was van de St. Marie Kerk in Utrecht. Laurentia Clara Elisabeth van Haeften stipte dat ook even aan. Beide aannames zijn vaag. Daarom ga ik er vooralsnog vanuit, dat Johan Ottensz. een zoon was van Otto van Haeften en Jutta Pieck. Bovendien, zijn naam zegt het al.

Nadat hij zich eerst een tijdje als heemraad van de Lopikkerwaard had bezig gehouden, werd Johan in 1463 kanunnik in het Kapittel van de St. Mariakerk in Utrecht. Een kanunnik was een geestelijke (of een monnik), die met andere kanunniken het kapittel ofwel het bestuurlijk orgaan van een kerk of kloostergemeenschap vormde. Voor hun werk in het kapittel genoten de kanunniken een prebende, giften of rente uit de geestelijke goederen, om in hun levensonderhoud te voorzien. Ook de 15-jarige Johan werd, na de dood van kanunnik Johannes Hondertmerck, op 5 april 1463 in het genot gesteld van de prebende, die aan de waardigheid van kanunnik was verbonden. Hij was in dat jaar “canonicus non capitularis”, een kanunnik die nog niet tot het kapittel behoorde, een leerling als het ware. In 1470 werd Johan “canonicus capitularis”, hij werd in dat jaar volwaardig lid van het kapittel. Kanunniken als Johan ontvingen drie maal per jaar presentiegeld. De ministrator van het kapittel verantwoordde de uitbetaalde presentiegelden in zijn rekening.

St. Mariakerk Utrecht, schilderij Pieter Saenredam

De Mariakerk in Utrecht was een van de vijf kapittelkerken van de stad. Met de bouw van de kerk werd in de 11^e eeuw in romaanse stijl begonnen. In 1421 was de bouw nagenoeg voltooid. Jan van Scorel (1495-1562) ontwierp niet alleen enkele gebrandschilderde ramen van de kerk, hij was als kanunnik ook lid van het kapittel van dertig personen. Pieter Saenredam (1597-1665)  maakte enkele zeer gedetailleerde tekeningen van de kerk, waardoor we ons nog steeds een goed beeld kunnen vormen hoe de kerk eruit heeft gezien.

Na 1576 raakte de Mariakerk, mede door de opkomst van de reformatie, in verval, de noordelijke toren werd stuk geschoten en in 1682 werd de andere toren afgebroken. In 1813 gelaste Napoleon de definitieve afbraak van de kerk. De verkoop van de nog te gebruiken materialen moest mede bijdragen aan de financiering van zijn veldtochten. In 1816 was de sloop gedaan, al bleef het gotische koor nog tot 1844 overeind. Alleen de driearmige kloostergang bleef gespaard, evenals het grootste deel van de bibliotheek. Na de opheffing van het kapittel in 1811, kwam het grootste gedeelte van de bibliotheek met kostbare handschriften terecht bij de bibliotheek van de Utrechtse Universiteit.

Hoewel de RK. Kerk voor geestelijken officieel aanhanger was van het celibaat, was het in de 15^e en 16^e eeuw algemeen gebruikelijk, dat priesters en kanunniken in het huwelijk traden. Maar Johan van Haeften is nooit officieel getrouwd. Wel ging hij een relatie aan met Henrica van Brakel. Tegenwoordig zouden we zeggen, dat ze gingen samenwonen, hokken.

Volgens het handschrift Calkoen zou Johan het echter aangelegd hebben met Aleyd van Broeckhuijsen. Maar dat was de andere, eerder genoemde Johan. Sommige, minder betrouwbare bronnen willen doen geloven, dat Johan weldegelijk met Henrica getrouwd was. Dat is echter niet correct, omdat zijn kinderen te boek staan als bastaardkinderen en van Johan zelf bekend is, dat hij zonder wettige kinderen stierf. Bastaardkinderen hadden in de (late) Middeleeuwen vrijwel gelijke rechten als wettelijke kinderen. Bastaardkinderen kwamen meestal voort uit liefdesrelaties, terwijl wettelijke kinderen het gevolg waren van weloverwogen huwelijkspolitiek.

Graf van Otto Jansz van Haeften in de Jacobikerk vlg. Van Buchel

Johan en Henrica kregen drie kinderen, van wie zoon Jan en dochter Otgen op jonge leeftijd overleden. Tweede zoon Otto Jansz werd in 1474 geboren. Hij trad in 1504 in het huwelijk met de eenogige Elisabeth van Zuylen, de 22-jarige dochter van Dirck van Zuylen en Aleid Aerntsdr. van Broeckhuijsen. In 1556 was Otto droogscheerder in het pand “De Grote of Gulden Hem” aan de Oude Gracht in Utrecht. Hij wordt gezien als de stamvader van de zgn. bastaardtak van de familie Van Haeften. Otto overleed op 83-jarige leeftijd in 1558. Hij werd begraven in de Jacobikerk in Utrecht.

Geheel in stijl met de gewoonten van zijn familie zorgde Johan ervoor, dat het hem in materieel opzicht naar den vleze ging. In 1490 ontving hij geld voor het uitlenen van een pan waarmee buskruid gemaakt kon worden. Zijn moeder beleende hem in 1493 met dertien morgen grond, genaamd “De Hoernick” in Beesd. Walraven van Brederode beleende hem met de tienden en het gericht van Gameren.

Binnen het kapittel van St. Marie werd de rol van Johan Ottensz van Haeften steeds belangrijker. Zo tekende hij in 1512 mede het besluit waarmee de statuten van het kapittel werden vastgesteld. In mei 1524 werd Johan genoemd in de notariële akte, die werd opgesteld om de verkiezing van Hendricus van Beieren (1487-1552)  tot bisschop van Utrecht door de vijf kapittels van de stad, te bekrachtigen. Van Beieren was tot 1529 bisschop van Utrecht en daarna van Worms en Freising. In 1525 ondertekende Johan een besluit waarmee het kapittel van St. Marie van zich afbeet: 

"wegens violentiën, waaraan hetzelve was blootgesteld".

Johan bereikte het toppunt in zijn carrière in 1526, toen hij de senior was van de kanunniken van St. Marie en van de andere kapittels in de stad.

Graf van Johan Ottensz van Haeften vlg. Van Buchel

Op 20 december van dat jaar overleed Johan, hij was 77 jaar oud. Het spreekt voor zich, dat hij in de Mariakerk werd begraven. Zijn testament, dat helaas niet bewaard is gebleven, werd op 23 december 1526 voorgelezen. De uitvoering daarvan had Johan in handen gegeven van de kanunniken Kroll, Venrode, Montfoort en Jacob de Gheer. In zijn “Monumenta” heeft Aernout van Buchel (1565-1641) later het graf van Johan in de vloer van de Mariakerk beschreven:

"Stoffelijk overschot van Jan van Haeften, hij was de oudste kanunnik van St. Marie en van de andere Utrechtse kapittels, gestorven 1526, op 20 december, amen"

Buchel maakte in zijn boek “Monumenta” ook een tekening van het graf (zie boven) van Otto, de zoon van Johan en Henrica, die het schopte tot vooraanstaand zakenman in het Utrecht van de 16^e eeuw.

Tiel, 3 februari 2018