Genealogisch blog 168

De verovering van Bommel (2)

De kleinzoon van Dirck van Haeften, die in 1511 met een list Zaltbommel op de Bourgondiërs veroverde, herhaalde 61 jaar later het kunststukje van zijn grootvader door de stad met een soort Paard van Troje in 1572 op de Spanjaarden te veroveren.

De kleinzoon heette net als zijn grootvader Dirck en was in 1525, vermoedelijk in Gameren, geboren als oudste zoon van de negen kinderen van Johan van Haeften (1507-1549), Heer van Gameren, en Lucretia van Brederode (ca. 1500-ca. 1585). Moeder Lucretia was een bastaarddochter van Reinoud III van Brederode en een "nanicht van het echtebed" van haar man Johan. Over het privé leven van Dirck is weinig anders bekend dan dat hij trouwde met Margaretha van Duivenvoorde (ca. 1540-1624). Zij was de dochter van Dirck van Duivenvoorde, baljuw en dijkgraaf van Schieland, en Baerte Pieters van Rhoon. Voordat Margaretha met Dirck in het huwelijk trad was ze non geweest in  het klooster van St. Jan in Koningsveld (vlak buiten Delft). Het huwelijk tussen Dirck en Margaretha bleef kinderloos. Dirck overleed in 1578. Enkele jaren later hertrouwde Margaretha met Alexander Wischart. Zij overleed in 1624.

Hoewel Dirck in 1544 beleend werd met het Huis Wadestein in Herwijnen, droeg hij, nog steeds minderjarig, dit huis in 1549 over aan zijn oom Allard. Dirck koos er zelf voor zich aan de overkant van de Waal in Gameren te vestigen, nadat hij in 1549 het Huis Gameren van zijn vader had geërfd.

Huis Gameren, tekening door H. Spilman (1721-1784), Collectie Gemeentemuseum Arnhem

Er is weinig of niets over Dirck bekend in de daarop volgende jaren. In 1565 liet hij weer van zich horen. De Tachtigjarige Oorlog stond op het punt uit te breken. Als kurisser (zware, elite ruiter) was Dirck in dienst van Hendrick van Brederode (1531-1568) evenals zijn zwager Alexander van IJsselstein (†1597). Van Brederode was een van de leiders van het verzet tegen landvoogdes Margaretha van Parma (1522-1586). Dirck moet ongeveer in die tijd het katholieke geloof de rug toegekeerd hebben en zich hebben aangesloten bij de reformatie. Door zijn dienst voor hem kon Dirck, zo liet Van Brederode weten, zijn functie als schepen van Zuilichem niet waarnemen, ondank zware druk van de ambtman van Bommel, de Bommeler- en Tielerwaard. Via Alexander van IJsselstein hadden de beide mannen nauwe contacten met Prins Willem van Oranje, die getrouwd was geweest met de zus van Van IJsselstein Anna van Buren (1533-1558). Dirck vergezelde de Prins van Oranje met twee paarden.

In 1566 trad Dirck van Haeften, die de geuzenpenning droeg, toe tot het Verbond der Edelen, waarvan ook verre neef Frans van Haeften lid was. In 1568 daagde Alva zowel Dirck als Frans van Haeften voor zijn beruchte rechtbank, De Raad van Beroerten, in Antwerpen. Het Hof van Gelre had Alva laten weten, dat Dirck lid van de Geuzen was. Dirck en Frans kwamen beiden niet opdagen, werden bij verstek veroordeeld tot verbanning en verbeurdverklaring van hun goederen en vluchtten het land uit, vrijwel zeker naar Duitsland, waar ze in contact stonden met Willem van Oranje. Ook Hendrick van Brederode werd veroordeeld, maar hij was inmiddels overleden. De getuigenis van de pastoor van Gameren van 5 november 1568 vormde een belangrijke bijdrage tot zijn veroordeling:

“Gevraecht zynde na de persoon van Dirck van Haeften, geweest hebbende dagelicx Heer van Gameren, segt die selve altyt geweest te zyn van den huyse van Brederode, ....., ende de voors. Dirck van Haeften wylen Heeren Hendrick van Brederode in zyne zaecke der troublen angaende aenhengich geweest te zyn, zoe zy gehoert hebben ende als die gemeene faem is. ..... Ende angaende die persoen van Alexander van Ysselsteyn ..... segt hy somtyt te syn op Gameren ende somtyt elders, ende geen seekere plaetze te holden. Wyders gevraecht zynde off hy gedragen heeft idt goesen teyken aen een rode sloeyer oft nyet, segt hy hem ’t zelve om den hals te hebben sien hebben, ende somtyts nyet ende naest omtrent een jaer herwerts off minder tselve hem nyet en heeft sien dragen.”

Dirck heeft vermoedelijk zijn veroordeling zien aankomen, want op 28 maart 1567 heeft hij de heerlijkheid en het Huis in Gameren met alle bijbehorende goederen, het collatierecht van de kerk in Gameren en al zijn inkomsten uit geestelijke goederen verkocht aan zijn katholiek gebleven moeder. Desondanks werden al zijn goederen toch verbeurd verklaard.

 Bord ter herinnering van de inname van Bommel door Dirck van Haeften 1572

Dirck echter was in 1572 weer terug in de Lage Landen en veroverde met een klein legertje, onder wie luitenant Johan Tengnagel, Zaltbommel op de Spanjaarden op 31 juli van dat jaar. Net als zijn grootvader Dirck in 1511 de Bourgondiërs verraste met een schip met rijshout, verschalkte Dirck de Spaanse stadswacht bij de Bossche Poort met een wagen vol hooi, waaronder Geuzen verborgen zaten. Daardoor behoorde Zaltbommel, samen met Buren, tot de eerste twee steden in Gelderland, die de zijde van de Prins van Oranje en de reformatie kozen. De Geuzen wilden direct na de verovering van Bommel de kerken en kloosters in de stad gaan plunderen, maar daartegen kwamen de burgers van Bommel in het verweer. Zonder dat in de Maartenskerk één beeld was bestormd, werden de Geuzen de stad uitgezet en werd in alle rust de reformatorische eredienst ingevoerd.

Als dank voor de verovering van Bommel benoemde de Prins, die in 1573 hoogstpersoonlijk een kijkje in Zaltbommel kwam nemen, Dirck tot Gouverneur van de stad, legerde er een garnizoen Schotse huurlingen en liet de verdedigingswerken versterken. Met mooie beloften probeerde Alva Dirck toch nog over te halen de Spaanse zijde te kiezen. Tevergeefs.

Kasteel Waardenburg

Toch gaven de Spanjaarden Bommel niet zo maar op, de stad lag op de belangrijke route van Brussel naar Utrecht en Holland. Dirck was voorbereid op een nieuwe strijd. In april 1574 veroverde hij Kasteel Waardenburg op de Spanjaarden. Bij die gevechten raakte Dirck gewond aan zijn been. Toch ging hij in Bommel voor in de strijd, nadat hij de stad in staat van verdediging had gebracht door de molens buiten de stad te laten afbreken. De Spaanse troepen onder leiding van Gillis Berlaymont (1540-1579) hadden zich vooral aan de westzijde van de stad verschanst. Vanuit Tuil, aan de overkant van de Waal, beschoten ze Zaltbommel regelmatig. Bij een van de gevechten wist Dirck nauwelijks te ontkomen. Hij raakte zijn geweer en zijn paard in de strijd kwijt, te voet moest hij naar de stad terugkeren.

 

Beleg van Zaltbommel, 1574, schilderij van G. de Hoog 1909, Museum Stadskasteel Zaltbommel

Het beleg van Bommel door de Spanjaarden duurde tot begin oktober 1574, toen namen zij de wijk, daartoe gedwongen door het hoge water na het doorsteken van dijken. Voordat ze vertrokken, brachten de Spanjaarden vrijwel onherstelbare schade aan aan Kasteel Gameren.

In de daarop volgende jaren trachtte het stadsbestuur van Bommel onder de zware lasten van het Schotse garnizoen van de Prins uit te komen. Willem van Oranje voelde hier echter totaal niets voor en stond in deze kwestie lijnrecht tegenover Dirck van Haeften, die hij in een brief van maart 1577 nog “zijn getrouwe” had genoemd. Al dan niet onder druk van de Prins legde Dirck kort daarna zijn functie van Gouverneur neer. Hij keerde niet meer terug naar Gameren en overleed in 1578. Zijn weduwe hertrouwde en verkocht Gameren in 1617 aan Judith van Haeften, een zus van Dirck, die getrouwd was met Wessel Tuppingh, diens schrijver (secretaris). De resten van het zwaar beschadigde Kasteel Gameren bleven nog tot het einde van de 18^e eeuw in bezit van de Ophemertse tak van de familie Van Haeften, terwijl de erfgenamen van Dirck door de Prins in het bezit kwamen van de Hertogenwaard en de Gravenwaard bij Gameren.

In 2004 werd Dirck van Haeften genomineerd voor de prijs van allergrootste Bommelerwaarder, uitgeschreven door de huis-aan-huiskrant De Toren. De prijs ging uiteindelijk naar meteoroloog Buys Ballot, de oprichter van het KNMI. Dirck van Haeften haalde niet de eerste tien in de eindrangschikking.

Tiel, 16-03-2017

Meer weten? Lees:

J.N.A. Groenendijk, Dirck van Haeften, ca. 1530-1678, Heer van Gameren en Gouverneur van Zaltbommel, in Biografisch Woordenboek Gelderland, deel 4, Redactie dr. J.A.E. Kuys e.a., Verloren Hilversum, 2004