Genealogisch blog 124

Dichtgemetseld

Wanneer je van het voorplein naar de ingang van Kasteel Ophemert loopt, kunnen de dichtgemetselde plekken in de frontmuur je niet ontgaan. Terwijl ik bezig was met de research voor mijn boek “Kasteel Ophemert, heerlijkheid in de Betuwe” heb ik mij lange tijd afgevraagd wat die dichtgemetselde openingen geweest zouden kunnen zijn. Waren het ramen, die om fiscale redenen dichtgemetseld waren? Maar waarom zitten er nog steeds zo weinig ramen in de frontgevel?

Het antwoord op mijn vragen werd gegeven, toen ik de bouwkundige geschiedenis bestudeerde van het kasteel, zoals beschreven door K.T. Meindersma. Tijdens de grote restauratie van het kasteel in de jaren 1954-1957 had Meindersma, als opzichter van de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de leiding over de werkzaamheden.

Frontgevel (links) van Kasteel Ophemert

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog en in het Rampjaar 1672 heeft het kasteel veel te lijden gehad van oorlogshandelingen. In beide gevallen waren veel herstelwerkzaamheden nodig. Pas later kreeg de verfraaiing van het kasteel en zijn omgeving de overhand.

In 1633 nam Johan van Haeften (1569-1653) de eerste restauratie ter hand. Vóór de frontgevel van de toenmalige woontoren werden twee nieuwe vleugels geplaatst. Door deze vleugels kreeg het kasteel een U-vormige plattegrond met een binnenplaats. Aan de open zijde sloot een hekwerk de binnenplaats af. Onder de rechter aangebouwde vleugel was een kelder aangebracht, onder de linker niet, zoals bleek bij opgravingen tijdens de restauratie van 1954-1957. Bovendien was de rechtervleugel lager dan de linker. Dat leidt tot de conclusie, dat Johan van Haeften en zijn gezin meer behoefte hadden aan kamers dan aan kelderruimte voor opslag.

Plattegrond 1633, tekening K.T. Meindersma

Tijdens het Rampjaar 1672 hebben de Franse troepen in de Betuwe behoorlijk huisgehouden. Ook Kasteel Ophemert ontkwam niet aan hun vernielzucht, waardoor met name de voorvleugels zwaar werden beschadigd.

Reinier van Haeften, kleinzoon van de eerdergenoemde Johan (1646-1733) en zijn vrouw Adriana Maria de Cock van Delwijnen (1653-1709) besloten het zwaar beschadigde kasteel in 1676 grondig te restaureren en te vergroten. Allereerst lieten zij het eiland vergroten, waarop het kasteel staat. Sindsdien wordt het kasteel tot aan de gracht omgeven door een strook grond van ca. 4 meter. De voorvleugels uit 1633 verdwenen bij deze restauratie. De fundamenten van deze voorgevels liggen heden ten dage nog wel onder het voorplein. De aanzet van de voormalige rechtervleugel bleef om onduidelijke redenen bestaan tot de restauratie van 1954-1957. 

Kasteel Ophemert anno 2010

Door de restauratie van 1676 kreeg het kasteel de vorm, die we thans kennen. Het grote schilddak met de drie karakteristieke schoorstenen is toen gebouwd, zo blijkt uit bouwsporen. In de huidige frontzijde van het kasteel komt aan de noord- en zuidzijde onregelmatig donkerkleurig metselwerk voor. Dit “oude metselwerk” met zandstenen blokken dateerde niet van een uitbreiding uit ca. 1460, maar van de restauratie van 1676. Het qua kleur afwijkende metselwerk van baksteen is gekomen op de plaats waar in 1633 de verbindingen naar  de nieuwe vleugels vóór de frontgevel waren geplaatst. Aan de linker buitenmuur vond een uitbreiding plaats, de huidige Salon. Daardoor kreeg het kasteel de vorm, die het momenteel heeft. De meeste vensters werden vergroot, ook een reden waarom in de buitengevels verschillende soorten baksteen voorkomen.  

Het trappenhuis

Op de plaats van de oude ingang en het oude trapportaal werd in 1676 een nieuw, groter en representatiever trappenhuis gebouwd. De toegang tot het trappenhuis vanuit de kelderverdieping en de woonverdieping was met deuren afsluitbaar. Dit trappenhuis, zoals  dat nu nog is, heeft een rechthoekige plattegrond en wordt bekroond door een fronton. Het dak is een zadeldak. Er kwamen twee toegangsdeuren, die na 1954 werden samengevoegd. In het trappenhuis zijn nog restanten te zien van de ingangspartij uit 1433.

Om het kasteel een versterkte indruk te geven lieten Reinier en Adriana Maria op de hoeken van het voorplein achthoekige torentjes bouwen, waarvan de daken met leien bedekt zijn. Tegenover het kasteel werd de voorloper van het huidige bouwhuis opgetrokken.

Door het afbreken van de linkervleugel van het U-vormige gebouw uit 1633, moesten op de woonverdieping een raam en twee doorgangen naar die vleugel dichtgemetseld worden. Ook op de slaapverdieping werd een doorgang dichtgemaakt.

Begroeide linkerzijde voorgevel, (foto Rijks Dienst Cultureel Erfgoed)

Om de dicht gemetselde doorgangen en ramen aan het zicht te onttrekken is later klimop tegen de voorgevel gepland, die na enige tijd het hele linker deel van de voorgevel tot aan de dakgoot bedekte. Tussen 1946 en 1954 is het bovenste deel van de begroeiing verwijderd.

Bij de restauratie in 1676 werd het huidige plein tussen kasteel en bouwhuis aangelegd. Het kasteel was toen bereikbaar via een houten brug over de gracht. Die is later vervangen door een stenen brug. Als bekroning van de restauratie en vergroting van het kasteel werden in de gevel van het trappenhuis nissen aangebracht voor de beelden, die er tegenwoordig nog staan.

Tiel, 29-11-2016

Meer weten?

Lees:

Paul Welling, Kasteel Ophemert, Heerlijkheid in de Betuwe, Uitgeverij De Vorl, 2012, € 15,00 excl. verzendkosten, te bestellen bij pawelling@upcmail.nl